بریکس و معماری جدید تجارت بین‌المللی

پژوهشکده «همگرایی و تجارت بین‌المللی» به سفارش بنیاد «روس‌کانگرس» پژوهشی با عنوان «پتانسیل تجاری و ارتباطات حمل‌ونقلی متقابل کشورهای بریکس پس از گسترش سال ۲۰۲۴» انجام داده است. این گزارش به صورت اختصاصی برای هشتمین مجمع اقتصادی شرق (EEF-2024) آماده شده است.

گسترش بریکس و تعمیق همکاری‌ها میان کشورها، نقش مهمی در معماری جدید تجارت بین‌المللی ایفا می‌کنند. کشورهای بریکس تقریبا نیمی از جمعیت جهان، یک سوم از مساحت آن و یک چهارم تجارت جهانی را به خود اختصاص داده‌اند. ۳۵ درصد از تولید ناخالص داخلی جهان را نیز کشورهای بریکسِ گسترش‌یافته تامین می‌کنند.

در بازار جهانی منابع طبیعی هم کشورهای بریکس از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند. این کشورها بیش از ۴۰ درصد از تولید نفت جهان و حدود ۲۵ درصد از صادرات کالاهای اولیه جهان را به خود اختصاص داده‌اند. همچنین حدود ۳۰ درصد از ذخایر سنگ آهن در کشورهای عضو بریکس (برزیل، روسیه، چین، هند، ایران و آفریقای جنوبی) قرار گرفته است.

باید خاطرنشان کرد، اعضای جدید بریکس نیز برخی دارایی‌های راهبردی را برای این سازمان به ارمغان آورده‌اند. از جمله آنها می‌توان به بازارهای جدید، منابع طبیعی و برقراری روابط با مهمترین اتحادیه‌های همگرا مانند اوپک، منطقه تجارت آزاد پان عرب، شورای همکاری خلیج فارس و منطقه تجارت آزاد قاره آفریقا، اشاره نمود.

بریکس بستری یکپارچه برای همکاری متقابلا سودمند است. از جمله اهداف اصلی این اتحادیه افزایش نرخ رشد اقتصادی، گذار تدریجی به فناوری‌های پیشرفته و همچنین افزایش کیفیت زندگی می‌باشد. علاوه بر آن، عضویت در بریکس باید منجر به برقراری روابط تجاری و سرمایه‌گذاری شود، ثبات مالی را تضمین کند و به همکاری‌های متقابلا سودمند نیز میان شرکت‌های کشورهای عضو بریکس کمک نماید.

قرارگیری کشورهای بریکس در محورهای کریدورهای کلیدی حمل‌ونقل بین‌المللی («شرق-غرب»، «یک کمربند، یک راه»، «شمال-جنوب»، مسیرهای دریایی عبوری از بنادر حوضه‌های آبریز دریاهای آزوف و سیاه به مقصد برزیل و همچنین مصر) شرایط لازم را برای توسعه سریع حمل‌ونقل به وسیله انواع مختلف روش‌های حمل‌ونقل از قبیل دریایی، جاده‌ای و ریلی، فراهم می‌کند.

طی بیست سال گذشته صادرات متقابل نه کشور عضو بریکس ده برابر شده و از ۹۱ میلیارد دلار در سال ۲۰۰۴ میلادی به ۹۱۹ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۳ رسیده است. گرایش کشورها به بازار کشورهای عضو بریکس نیز بیشتر شده است. در سال ۲۰۰۴ میلادی تنها ۹ درصد از محصولات صادراتی اعضای بریکس به بازار کشورهای این بلوک ارسال می‌شد، اما تا سال ۲۰۲۳ میلادی این سهم دو برابر شده و به ۱۸ درصد رسیده است.

از میان اعضای جدید این اتحادیه امارات متحده عربی با سهم 8 درصدی از مجموع مبادلات تجاری متقابل، حتی از یکی از «قدیمی‌ترین» اعضای این اتحادیه یعنی آفریقای جنوبی نیز پیشی گرفته و بیشترین سهم در این حوزه را از آن خود کرده است. بر اساس داده‌های سال ۲۰۲۳ میلادی، بیشترین گرایش جهت تجارت خارجی با بریکس را روسیه از خود نشان داده است. تقریباً نیمی از گردش تجارت خارجی روسیه با اعضای اتحادیه بریکس انجام شده است.

تقابل همیشگی چین و ایالات متحده آمریکا نیز جهت‌گیری تجارت خارجی چین را همواره به سمت منطقه آسیا-اقیانوسیه و به ویژه بریکس تغییر داده است. این امر در آینده، وزن بلوک بریکس را در تجارت بین‌المللی که هم اکنون حدود ۲۰ درصد می‌باشد، تقویت خواهد کرد.

با توجه به داده‌های مربوط به تجارت متقابل میان کشورهای بریکس، بزرگ‌ترین جریان‌های تجاری حول محور چین و به ویژه تجارت این کشور با روسیه، برزیل، هند و امارات متحده عربی، متمرکز شده‌اند. لازم به ذکر است، جریان‌های کالا میان روسیه و هند، هند و امارات متحده عربی و بالعکس، و همچنین ایران و چین نیز قابل توجه هستند.

در سال ۲۰۲۳ میلادی صادرات روسیه به چین به 128/4 میلیارد دلار رسید، در حالی که صادرات چین به روسیه برابر با ۱۱۱ میلیارد دلار بوده است. بزرگ‌ترین اقلام جریان فیزیکی کالا از روسیه به چین شامل نفت و فرآورده‌های نفتی (۱۲۳ میلیون تن)، زغال سنگ (۱۰۱ میلیون تن)، الوار (9/8 میلیون تن)، سنگ آهن (9/6 میلیون تن) و گاز طبیعی مایع یا LNG (8/2 میلیون تن) می‌شود. در جریان کالای میان امارات متحده عربی و چین نیز صادرات نفت، فرآورده‌های نفتی و گاز طبیعی مایع بیش از سایر اقلام است.

با این حال بزرگ‌ترین جریان فیزیکی کالا در فضای بریکس، صادرات برزیل به چین است که حجم آن در سال ۲۰۲۳ میلادی به 392/8 میلیون تن رسید. بیش از نیمی از این حجم (۲۴۸ میلیون تن) مربوط به فریت سنگ آهن برزیلی است. چین بزرگ‌ترین مصرف‌کننده این کالا در جهان می‌باشد. با توجه به اینکه عرضه داخلی چین نمی‌تواند پاسخگوی تقاضا و نیاز بالای صنایع این کشور باشد، حدود ۸۰ درصد از کل سنگ آهن مصرفی چین از طریق واردات تأمین می‌شود.

بزرگ‌ترین تامین‌کنندگان این محصول، استرالیا و برزیل هستند. در میان سایر اقلام مهم جریان کالای برزیل به چین می‌توان به کالاهای کشاورزی (سویا، ذرت، شکر، گوشت)، نفت و فرآورده‌های نفتی و همچنین چوب اشاره کرد. لازم به ذکر است، صادرات سنگ آهن و سایر سنگ‌های معدنی نیز در جریان کالای میان جمهوری آفریقای جنوبی و چین (حدود ۳۶ میلیون تن) و همچنین هند و چین (۳۵ میلیون تن) بیش از سایر اقلام می‌باشد.

در فضای بریکس، دو جریان عمده کالا بیش از سایر جریان‌ها قابل توجه‌اند: برزیل-چین (صادرات سنگ آهن) و روسیه-چین (صادرات نفت، فرآورده‌های نفتی، گاز طبیعی مایع و چوب). ازاین‌رو ارتباطات میان روسیه و چین در حوزه حمل‌ونقل، شالوده چارچوب حمل‌ونقل اوراسیا و بریکس محسوب می‌شوند.