کریدور شمال-جنوب، صادرات و واردات

پژوهشکده «تجارت و همبستگی بین‌المللی»، به سفارش بنیاد «روس‌کانگرس»، پژوهشی را در مورد اهمیت و چشم‌اندازهای کریدور حمل‌و‌نقل بین‌المللی شمال-جنوب برای تجارت خارجی روسیه انجام داده است. بخش دوم این پژوهش مربوط به ویژگی‌های تبادل کالاهای صادراتی و وارداتی با شرکای پیشروی روسیه در حوزه بریکس پلاس است.

در بازه زمانی بین سال‌های 2018 و 2022 سیر کالاهای صادراتی به سمت جنوب با پویایی روزافزون و پیوسته، همراه با افزایش چند برابری صادرات به هند در سال 2022 همراه بوده است. این موضوع عمدتا به دلیل صادرات منابع انرژی که از بازار اروپا تغییر جهت داده، مرتبط بوده است.

موضع سیاست خارجی و پویایی اقتصادی-اجتماعی، هند را نه تنها در میان کشورهای کریدور «شمال-جنوب»، بلکه در سراسر جهان به یکی از بازارهای دارای چشم‌انداز برای روسیه تبدیل می‌کند.

مشارکت هند در تجارت جهانی ویژگی‌های خاص خود را دارد. به لحاظ تاریخی، هند روابط اقتصادی مستحکمی با ایالات متحده و بریتانیا برقرار نموده است و همچنین روابط عرضی این کشور با کشورهای تامین‌کننده منابع انرژی در خلیج فارس و همچنین با کشورهای منطقه آسیا و اقیانوسیه تقویت شده است. به دلیل محدودیت منابع طبیعی، کشور هند مجبور است مسئله تامین حامل‌های انرژی را در اولویت قرار دهد. سوخت‌های فسیلی از جمله نفت و فرآورده‌های نفتی تقریبا یک سوم واردات این کشور را تشکیل می‌دهند. واردات سنگ‌های قیمتی که برای صنعت پیشرفته جواهرات هند نقش ماده خام را ایفا می‌کنند نیز در جایگاه دوم قرار دارد. همچنین این کشور حجم عمده‌ای از لوازم الکترونیکی را از چین و کشورهای آسیای شرقی وارد می‌کند.

بر اساس داده‌های اولیه، در سال 2023 میلادی، صادرات از روسیه به هند به رشد سریع خود ادامه داده و با افزایش 1/8 برابری به 60/1 میلیارد دلار رسیده است. این امر باعث شد تا روسیه پس از چین به دومین تامین‌کننده بزرگ هند بدل شود. فعال‌سازی عملیات «شمال-جنوب» که باعث کاهش 50 درصدی ارزش خالص خدمات حمل‌و‌نقل در مسیر شرقی شد، نقش به‌سزایی را در این امر ایفا نمود.

هر یک از سه شاخه کریدور بین‌المللی «شمال-جنوب» چشم‌اندازها و ویژگی‌های زیرساختی خاص خود را دارد که گروه‌های مشخصی از کشورهای عضو را متحد می‌سازد، اما روسیه و هند فعالانه در هر سه جهت، به صورت فعال در کارها مشارکت دارند.

از سال 2019 میلادی در میان کشورهای خاورمیانه ایران از منظر جریان فیزیکی صادرات کالا بزرگترین واردکننده کالا از روسیه محسوب می‌شود، هرچند که در سال 2022 میلادی حجم واردات آن تقریبا با حجم واردات رو به‌ رشد عربستان سعودی برابری می‌کرد.

به گزارش راه‌آهن روسیه، اصلی‌ترین کالاهای صادراتی روسیه که در حال حاضر از طریق این کریدور بین‌المللی حمل می‌شوند عبارتند از: نفت و محصولات نفتی، فلزات آهنی، صنایع چوب، کاغذ، مواد شیمیایی، کود، مواد غذایی و سایر محموله‌های قابل حمل با کانتینر. محصولات صادراتی دارای چشم‌انداز روسیه نیز شامل گندم، زغال‌سنگ، چوب و برخی محصولات شیمیایی می‌شود.

جایگاه روسیه به عنوان تامین‌کننده مواد غذایی باکیفیت در بازار کشورهای حاشیه خلیج فارس در سال های اخیر به طرز چشمگیری تقویت شده است. تولیدکنندگان روسی مرتبا در حال افزایش عرضه غلات، روغن‌های گیاهی، شیرینی‌جات، گوشت، لبنیات و انواع دیگر محصولات به ویژه محصولات حلال می‌باشند.

ایران و عربستان سعودی نیز همچنان واردکنندگان اصلی مواد غذایی روسیه در خاورمیانه هستند. در ساختار صادرات فیزیکی به این کشورها، سهم محصولات غذایی به 84 درصد می‌رسد. علاوه بر آن، کویت، بحرین و قطر در حال افزایش حجم خریدهای خود هستند و صادرات به امارات متحده عربی نیز رشد بسیار خوبی را نشان می‌دهد.

بدین‌ترتیب، سال گذشته امارات واردات غلات روسیه از جمله گندم را به میزان قابل توجهی (2/7 برابر) افزایش داد و به حدود 180 میلیون دلار رساند. هم‌زمان عرضه محصولات دارای ارزش افزوده بالا مانند روغن آفتابگردان با 2/2 برابر افزایش به 6/7 میلیون دلار رسید. صادرات محصولات گوشتی و لبنی، نوشیدنی‌های غیرالکلی و انواع محصولات آماده نیز از پتانسیل بالایی برخوردار است.

حجم تجارت دوجانبه مواد غذایی بین روسیه و کشورهای حاشیه خلیج فارس طی سال 2023 از 1/6 میلیارد دلار فراتر رفت که نسبت به پنج سال گذشته رشد 1/7 برابری را نشان می‌دهد.

کالاهایی که از طریق کریدور «شمال-جنوب» به روسیه صادر می‌شوند عبارتند از: مواد غذایی، مصالح ساختمانی و سیمان، مواد شیمیایی، کالاهای مصرفی، قطعات یدکی خودرو، الیاف مصنوعی، فلزات آهنی نوردشده و تجهیزات کامپیوتری.

از جمله کالاهای کلیدی وارداتی می‌توانند محصولات معدنی، محصولات غذایی و در درجه اول میوه‌ها، نوشیدنی‌ها، روغن‌های گیاهی و حیوانی و همچنین فلزات آهنی نیز باشند.

یکی از شرکای تجاری کلیدی روسیه در میان کشورهای جنوب جهانی، یعنی هند، نیز در حال افزایش صادرات به بازار روسیه است. صادرات کالاهای هندی با 1/4 برابر افزایش به 4 میلیارد دلار رسیده است.

در حالی که واردات هند عمدتاً شامل مواد اولیه می‌شود که کمتر تحت کانتینریزاسیون قرار می‌گیرند، با این حال پتانسیل صادراتی این کشور از نظر حمل‌و‌نقل کانتینری با دارو (حدود 5 درصد از ارزش صادرات) و منسوجات (همچنین مجموعا حدود 5 درصد از صادرات) مرتبط است.

با توجه به انعقاد توافقنامه اخیر تجارت آزاد میان روسیه و ایران، رشد تجارت و تبادل کالا میان این کشورها در آینده قابل پیش‌بینی است.

تعرفه‌های ترجیحی تعیین‌شده در توافقنامه مذکور بیش از 95 درصد از صادرات روسیه به ایران را پوشش می‌دهد. این توافقنامه همچنین شامل یک سری تعهدات نظام‌مند برای طرفین است که محیط نظارتی قابل پیش‌بینی را برای تامین‌کنندگان روسی در ایران ایجاد می‌کنند. انتظار می‌رود در سال 2024، مذاکراتی تمام عیار با هدف ایجاد منطقه تجارت آزاد بین اتحادیه اقتصادی اوراسیا و هند، آغاز شود.

عنوان بخش اول این پژوهش: روسیه و بریکس، در حال ساخت لجستیک آینده