توسعه کریدورهای حمل‌ونقل، عامل تقویت اقتصاد

سال میلادی جاری که در حال نزدیک شدن به پایان خود است، نقطه عطف دیگری در ایجاد و توسعه مسیرهای لجستیکی بود؛ مسیرهایی که کشورهای «چشم‌انداز ژئوپلیتیکی جدید» را به یکدیگر متصل می‌کنند.

روند اجتناب‌ناپذیر

ولادیمیر پوتین رئیس جمهور روسیه در مجمع سرمایه‌گذاری وی‌تی‌بی (VTB) با عنوان «روسیه فرامی‌خواند» در تاریخ 4 دسامبر خاطرنشان کرد که همکاری‌های تجاری و اقتصادی میان روسیه، شرق و جنوب مدت‌ها پیش از سال 2022 آغاز شده است.

چین مدت‌ها پیش از این تاریخ به بزرگ‌ترین شریک تجاری و اقتصادی روسیه تبدیل شده بود. علاوه بر این، اقتصاد بسیاری از کشورهای شرق و جنوب جهانی نیز به سرعت در حال رشد است، حجم مبادلات تجاری با آن‌ها افزایش یافته و با رشد آن، توسعه کریدورهای حمل‌ونقل بین‌المللی نیز شتاب گرفته است.

پوتین در ادامه گفت: «روسیه مدت‌ها قبل، یعنی از دهه 2000 میلادی، با نظر به سمت‌وسوی توسعه جهانی و همچنین توسعه اقتصاد جهانی، فعالیت خود را در این زمینه آغاز کرده است. فعالیت ما آرام و گام‌به‌گام بوده است، ولی با این حال مدت زیادی است که در حال انجام این کار هستیم».

ایجاد مسیرهای لجستیکی جدید، در چنین شرایطی یک روند اجتناب‌ناپذیر است. وی همچنین تاکید کرد: «به همین دلیل نیز ما به‌طور طبیعی به سمتی حرکت می‌کنیم که در آن رشد می‌بینیم، به سمت جایی که تعداد شرکای ما در آن افزایش پیدا می‌کند».

یکی از اهداف ملی روسیه که توسط رئیس جمهور این کشور نیز تصویب شده است، افزایش حجم حمل‌ونقل از طریق کریدورهای حمل‌ونقل بین‌المللی تا سال ۲۰۳۰ میلادی، به میزان 1/5 برابر حجم حمل‌ونقل در سال ۲۰۲۱ است. سال میلادی جاری نیز گام مهم دیگری در جهت تحقق موفقیت‌آمیز این هدف بود.

شمال-جنوب

در حوزه ایجاد کریدورهای حمل‌ونقل بین‌المللی جدید، کریدور شمال-جنوب از اهمیت زیادی برخوردار است. رئیس جمهور روسیه بر این موضوع تأکید داشت: «این مسیر، حمل‌ونقل مستقیم و بدون وقفه کالا از بالتیک، از سن‌پترزبورگ تا خلیج فارس و اقیانوس هند را تضمین می‌کند».

توسعه این مسیر چندوجهی در کشورهای مختلف و در سه محور، برای حمل‌ونقل جاده‌ای، ریلی و دریایی، در حال انجام است: محور غربی (از مبدا روسیه و از طریق آذربایجان)، محور شرقی (از مبدا روسیه و از طریق قزاقستان و ترکمنستان)، محور ترانس‌کاسپین (از طریق دریای خزر).

شاخه‌های این مسیر در بنادر ایرانی دریای خزر که به کشورهای حاشیه خلیج فارس و همچنین هند دسترسی دارند، تلاقی می‌یابند. در شاخه غربی که ۷۰ درصد کالاهای کریدور از طریق آن حمل‌ونقل می‌شود، یک بخش جدید ریلی در ایران و تاسیسات جدید زیرساخت‌های ریلی در آذربایجان در حال ساخت است. همچنین با همکاری شرکت «راه‌آهن روسیه» گذرگاه جدید «سامور-2» در مرز آذربایجان و روسیه در دست احداث می‌باشد. طبق برنامه‌ریزی‌ها انتظار می‌رود تا پایان سال ۲۰۲۷ میلادی عملیات ساخت و مونتاژ در ایستگاه سامور و گذرگاه مرزی دربند به پایان برسد که این امر خود امکان افزایش ظرفیت حمل‌ونقل کریدور تا ۲۰ میلیون تن را فراهم خواهد آورد.

در ژوئیه سال 2024 میلادی نقشه راه توسعه همزمان مسیر شرقی کریدور شمال-جنوب میان ایران، ترکمنستان و روسیه به امضا رسید. هدف از این امر نیز افزایش ظرفیت حمل‌ونقل شاخه شرقی کریدور از 6 میلیون تن در سال به 10 میلیون تن تا سال 2027 و 20 میلیون تن تا سال 2033 میلادی می‌باشد. بر اساس داده‌های وزارت حمل‌ونقل قزاقستان، از ژانویه تا اکتبر سال ۲۰۲۴، حدود 1/8 میلیون تن بار در مسیر شرقی این کریدور حمل شده است.

شرکت «لجستیک راه‌آهن روسیه» از سال 2022 میلادی توسعه شاخه شرقی این کریدور را با حمایت دولت در قالب تعرفه‌های ترجیحی و یارانه‌های اختصاص‌یافته برای صادرکنندگان، بر عهده داشته که در نتیجه موجب شده است حجم جدیدی از کالاها (تا 25 درصد از کل جریان کالای کریدور) به این شاخه جذب شود. این امر باعث شده هزینه ارسال کانتینر از طریق شاخه شرقی از 11 هزار دلار در سال 2022 به 5/5 هزار دلار در سال 2024 کاهش یابد.

روسیه در سال جاری نیز توسعه مسیر شرقی را ادامه داده است. در ماه مه سال 2024 شرکت «لجستیک راه‌آهن روسیه» اولین قطار کامل سریع‌السیر آگرواکسپرس را از ایستگاه مجتمع حمل‌ونقل و لجستیک «یوژنااورالسکی» از طریق کریدور شمال-جنوب ارسال کرد. این قطار شامل 31 کانتینر بیست فوتی (TEU) حاوی جوی دوسر پرک و بلغور بود که با حمایت مرکز صادرات روسیه، از طریق ایستگاه سرخس و سپس به صورت ترانزیت از طریق قزاقستان، به هند رسید. شایان ذکر است، این محموله پس از انتقال به ریل 1435 میلی‌متری از طریق خاک ایران به بندر بندرعباس و سپس از طریق دریا به بندر موندرای هند منتقل گردید. حجم صادرات محصولات کشاورزی از طریق این مسیر می‌تواند به 100 هزار تن در سال برسد.

شرکت «راه‌آهن روسیه» و شرکای قزاقستانی، ترکمنستانی و ایرانی آن به منظور توسعه مسیر شرقی، از 1 ژانویه سال 2023 میلادی تعرفه‌های پایین یکسانی را برای محمولات کانتینری تصویب کرده‌اند. سرگی پاولوف معاون اول مدیرعامل شرکت «راه‌آهن روسیه» در میزگرد شورای هماهنگی بین‌المللی حمل‌ونقل ترانس‌اوراسیایی در هفته حمل‌ونقل 2024 اعلام کرد: «برای افزایش جذابیت مسیر، همه کشورهای عضو کریدور (روسیه، قزاقستان، ترکمنستان و ایران) در خصوص تمدید تعرفه یکسان برای سال آینده، یعنی سال ۲۰۲۵، به توافق رسیدند». این اتفاق، رویداد مهم دیگری بود که در سال جاری برای توسعه کریدور شمال-جنوب رخ داد.

لازم به ذکر است، توسعه شاخه ترانس‌کاسپین کریدور نیز همچنان ادامه دارد. اگرچه در حال حاضر ناوگان کافی جهت پاسخگویی به تقاضای روبه‌رشد برای حمل‌ونقل کالا وجود ندارد، لیکن زیرساخت‌های بندری و سایر زیرساخت‌های زمینی در دست توسعه می‌باشند و رویه‌های گمرکی بین دولت‌ها نیز در حال تسهیل هستند.

به منظور توسعه بخش دریای خزرِ کریدور شمال-جنوب، آژانس فدرال مدیریت اموال دولتی (روس‌ایموشِستوا) در اوایل دسامبر 2024 به دستور رئیس جمهور روسیه بسته دولتی 25/5 درصدی از سهام شرکت «بندر آستاراخان» را به شرکت دولتی «روس‌تک» منتقل کرد. لازم به ذکر است، 53/06 درصد از سهام این بندر نیز به شرکت ایرانی «نسیم بحر کیش»، که تابعه شرکت IRISL (شرکت کشتیرانی جمهوری اسلامی ایران) می‌باشد، تعلق دارد. آنطور که از یادداشت‌های توضیحی این سند برمی‌آید، در مجموع به همین دلیل نیز مشارکت «روس‌تک» در گسترش و نوسازی زیرساخت‌های بندری و همچنین سایر برنامه‌های کریدور، برنامه‌ریزی شده است.

ایجاد زیرساخت‌های لازم برای کریدور شمال-جنوب، مانع افزایش مجموع جریان کالا در شاخه‌های این مسیر نمی‌شود. دمیتری مورِف معاون مدیرکل شرکت «راه‌آهن روسیه» و رئیس مرکز خدمات حمل‌ونقل سازمانی این شرکت در کنفرانس«PRO//حرکت.جنوب» اطلاعات به‌روز حمل‌ونقل از طریق سه شاخه کریدور شمال-جنوب را اعلام کرد: «ما در عرض 10 ماه، حمل‌ونقل حدود 10/5 میلیون تن کالا را از طریق این کریدور به ثبت رسانده‌ایم. این مقدار اندکی بالاتر از شاخص‌های سال گذشته است».

برای افزایش حجم حمل‌ونقل کالا از طریق کریدور شمال-جنوب، رشد مبادلات تجاری میان کشورهایی که در مسیر این کریدور قرار دارند، ضروری است. از این رو، مشارکت کشورهای اتحادیه اقتصادی اوراسیا (EAEU) در این فرآیند اهمیت ویژه‌ای دارد. بدین ترتیب، یکی از رویدادهای مهم در این زمینه، امضای توافقنامه منطقه تجارت آزاد میان ایران و این اتحادیه در سال ۲۰۲۴ میلادی بود. در عین حال شرکا نیز در راستای گذار کلی کشورهای اتحادیه اقتصادی اوراسیا به فناوری‌های دیجیتال و با هدف افزایش مبادلات تجاری به کمک فناوری (پیاده‌سازی گردش الکترونیکی اسناد، کاهش هزینه‌های لجستیک و افزایش سرعت تحویل کالا) در حال اجرای پروژه «ترانزیت بدون درز (یکپارچه)» می‌باشند.

کشورهای عضو کریدور شمال-جنوب در خصوص اعمال تعرفه‌های یکسان در کلیه شاخه‌های کریدور و ایجاد یک اپراتور لجستیکی واحد برای حمل‌ونقل کانتینری از طریق آن، نیز مشغول بحث و بررسی می‌باشند.

جایگزین قطب شمال

توسعه کریدورهای حمل‌ونقل جدید به ویژه در شرایط تشدید مخاطرات ژئوپلیتیکی و کاهش محبوبیت مسیرهای شناخته‌شده قدیمی بسیار مهم است. به عنوان مثال، حجم کالای عبوری از کانال سوئز به دلیل گسترش ابعاد درگیری‌های نظامی در خاورمیانه، کاهش یافته است. در نتیجه، بسیاری از ارسال‌کنندگان کالا مسیر کشتی‌های خود را به منظور دور زدن قاره آفریقا تغییر داده‌اند.

در شرایط کنونی که مخاطرات در حال تشدید است و اقتصاد جهان تقاضای حمل‌ونقل ایمن دارد، محبوبیت کریدور‌های حمل‌ونقل بین‌المللی که به صورت ترانزیتی از روسیه عبور می‌کنند، به ویژه از طریق مسیر قطب شمال، افزایش داشته است. ولادیمیر پوتین در این خصوص گفت: «در حال حاضر سطح تمایلات نسبت به مسیرهایی مانند راه دریایی شمال که در امتداد سواحل روسیه در قطب شمال قرار دارد، رو به افزایش است. از دوران شوروی تاکنون ما حجم حمل‌ونقل را چندین برابر افزایش داده‌ایم، و این روند رشد در آینده نیز ادامه خواهد یافت».

به منظور تحقق این امر، برنامه‌های متعددی در دست اجرا هستند، از جمله ساخت کشتی‌های باری کلاس یخ‌شکن و همچنین یخ‌شکن‌های اتمی که موجب بهبود ناوبری و اکتشاف و شناسایی یخ‌ها می‌شود. این اقدامات هزینه تردد یخ‌شکن‌ها و لجستیک را کاهش می‌دهند و از سوی دیگر موجب افزایش سرعت تحویل کالا از طریق مسیر دریایی شمال می‌گردند.

لازم به ذکر است، روسیه در حال حاضر بزرگترین ناوگان یخ‌شکن جهان را که شامل 34 کشتی با موتور معمولی و 7 کشتی با موتور اتمی می‌شود، ساخته است.

طبق ارزیابی رئیس جمهور روسیه، تلاش‌ها برای ایجاد یک مسیر تجاری امن و کارآمد از طریق قطب شمال کاملا موجه است. تغییرات اقلیمی نیز باعث افزایش تعداد روزهایی می‌شود که در آنها امکان تردد بی‌مانع کشتی‌ها وجود دارد. وی در ادامه توضیح داد: «در اینجا نیز ما شاهد تمایل کشورهای بسیار زیادی، به‌ویژه و پیش از همه شرکای آسیایی خود مانند هند، چین و بسیاری از کشورها، برای استفاده از این مسیر و همچنین همکاری در عملیات مربوط به آن هستیم. ما برنامه‌ای کامل برای توسعه بنادر در این منطقه، مسیرهای دسترسی به آنها و مواردی از این قبیل، در دست داریم».

چین نیز به عنوان شریک تجاری کلیدی روسیه، فعال‌ترین نقش را در توسعه مسیر دریایی شمال بر عهده گرفته است.

از سال 2022 میلادی خط کشتیرانی OVP Shipping چین به عنوان اولین شرکت، توسعه حمل‌ونقل کانتینری مستقیم از طریق مسیر دریایی شمال را میان جمهوری خلق چین و فدراسیون روسیه آغاز کرده است. در ژوئیه سال 2023 نیز شرکت کشتیرانی دیگری از چین با عنوان Newnew Shipping Line (NNSL) سرویس منظم حمل‌ونقل کانتینری از طریق مسیر دریایی شمال را میان روسیه و چین راه‌اندازی نموده است.

در ژوئن سال 2024 میلادی در جریان مجمع بین‌المللی اقتصاد سن‌پترزبورگ، شرکت چینی Hainan Yangpu NewNew Shipping Co. Ltd، توافقنامه‌ای را در خصوص ایجاد یک خط کانتینری دائمی میان بنادر روسیه و چین از طریق مسیر دریایی شمال، با «روس‌اتم» امضا کرد. در همین راستا برنامه‌ریزی شده است تا یک شرکت مشارکتی برای طراحی و ساخت کشتی‌های کانتینری کلاس سوپریخ‌شکن و همچنین مدیریت مشترک خط کانتینری قطب شمال، تاسیس شود.

شایان ذکر است، در تاریخ 5 ژوئیه 2024، سرویس دیگری از NNSL نیز آغاز به کار کرد. اولین قطار سریع‌السیر با عنوان «مسیر دریایی شمال: شماره ۱» که دارای باری کانتینری جهت تحویل به چین از طریق مسیر دریایی شمال بود، از مرکز لجستیکی حومه مسکو به مقصد آرخانگلسک حرکت کرد. این مسیر، مرکز روسیه را به آرخانگلسک و سپس از طریق مسیر دریایی شمال به بنادر اصلی چین، یعنی شانگهای و نینگبو، متصل می‌کند. در مسیر برگشت نیز، کالاهای چینی به وسیله قطار سریع‌السیر قطب شمال به آرخانگلسک و سپس از طریق راه‌آهن به مسکو و سن‌پترزبورگ ارسال می‌شوند. زمان تحویل بار از طریق این مسیر چندوجهی 20 الی 25 روز است که دو برابر سریع‌تر از مسیر عبوری از کانال سوئز می‌باشد.

در سال 2024، تاریخچه توسعه مسیر با رویدادهای مهم دیگری نیز تکمیل گردید. در پی سفر ولادیمیر پوتین رئیس جمهور روسیه، به چین در ماه مه، تصمیم تشکیل سه کارگروه مشترک میان روسیه و چین، اتخاذ شد: کارگروه توسعه ناوبری، کارگروه امنیت و کارگروه کشتی‌سازی قطب شمال. از این سال، هند نیز به طور فعال در ایجاد یک کریدور حمل‌ونقل بین‌المللی مناسب از طریق مسیر دریایی شمال مشارکت دارد.

در ماه اکتبر برای اولین بار دو نشست بین‌المللی در خصوص توسعه مسیر دریایی شمال، با حضور نمایندگان روسیه و چین و همچنین روسیه و هند، تقریبا به صورت همزمان برگزار شد. در جریان این نشست‌ها، برنامه‌های مربوط به افزایش جریان کالا و پروژه‌های مشترک در حوزه کشتی‌سازی قطب شمال، مورد بحث و بررسی قرار گرفت.

بلاروس نیز تصمیم گرفت در سرویس‌های حمل‌ونقل از طریق مسیر دریایی شمال، مشارکت داشته باشد. در ماه اوت ۲۰۲۴، محصولات بلاروسی برای اولین بار از طریق قطب شمال به چین ارسال شد و در پایان سپتامبر 2024 نیز اولین محموله‌های کانتینری به صورت بازگشتی از طریق مسیر دریایی شمال از چین به بلاروس رسید. الکساندر لوکاشنکو رئیس جمهور بلاروس، با اشاره به پتانسیل ترانزیت کالاهای بلاروسی از روسیه و از طریق سایر مسیرها، به جز بنادر منطقه لنینگراد، گفت: «ما پیش از این حمل‌ونقل محمولات از طریق این مسیر را امتحان کرده‌ایم، خوب جواب می‌دهد».

اثربخشی تلاش‌های روسیه و شرکای این کشور برای توسعه مسیر دریایی شمال را آمارها تأیید می‌کنند: از سال 2014 تا سال 2023، حجم جریان کالا از طریق این مسیر از 4 میلیون تن به 35 میلیون تن افزایش یافته و هر ساله رکوردهای جدیدی را به ثبت می‌رساند. و اما در سال 2024 حجم حمل‌ونقل کالا از طریق مسیر دریایی شمال از مرز جدید ۳۸ میلیون تن نیز فراتر خواهد رفت. به گزارش شرکت دولتی «روس‌اتم» (اپراتور مسیر دریایی شمال)، «نتیجه‌گیری نهایی قرار است در ژانویه ۲۰۲۵ انجام شود. در حال حاضر فقط می‌توان گفت که از سرعت حمل‌ونقلِ سال گذشته پیشی گرفته‌ایم».

شرق-غرب-شرق

حجم حمل‌ونقل کالا در مسیر میان شرق و غرب نیز در حال افزایش است. حجم جریان کالای صادراتی و وارداتی از طریق بنادر شرق دور و گذرگاه‌های مرزی زمینی با جمهوری خلق چین در حال افزایش است. الگ بلازوروف ریاست شرکت «راه‌آهن روسیه» در تاریخ 3 دسامبر در جریان نشست شورای هماهنگی بین‌المللی حمل‌ونقل ترانس‌اوراسیایی در شهر لوناوالای هند خبر داد که ترانزیت ریلی میان چین و اروپا از طریق روسیه، در دوره ژانویه الی سپتامبر 2024 نسبت به سال گذشته 85/8 درصد افزایش داشته و به رقم 342/5 هزار TEU رسیده است.

الکسی گروم مدیرعامل و رئیس هیئت مدیره شرکت «UTLC ERA» به نوبه خود تاکید کرد: «ما با تلاش‌های مشترک شرکت‌های راه‌آهن روسیه، قزاقستان و بلاروس به همراه شرکای چینی خود، افزایش حجم حمل‌ونقل در مسیر چین-اروپا-چین را رقم زده‌ایم». بر اساس داده‌های این شرکت، حجم حمل‌ونقل با احتساب خدمات UTLC، در بازه 10 ماه ابتدایی سال برابر با 623/876 هزار TEU بوده که 12 درصد بیشتر از دوره مشابه در سال 2023 است. در مسیر چین-اروپا-چین نیز حجم حمل‌ونقل به میزان 83 درصد رشد داشته و برابر با 329/876 هزار TEU بوده است.

سال 2024 به نقطه عطفی برای توسعه پلیگون شرقی که حلقه کلیدی در این مسیر است، بدل شد.

دولت روسیه به منظور تضمین حمل‌ونقل پایدار در این مسیر، در ماه مه سال 2024 آغاز مرحله سوم نوسازی زیرساخت‌های ریلی راه‌آهن بایکال-آمور و ترانس‌سیبری تا سال 2032 را تصویب کرد. حجم این عملیات در مجموع به میزان 3/7 تریلیون روبل برای 24 بخش برنامه‌ریزی شده است که 12 بخش از آنها در خط آهن ترانس‌سیبری و 10 بخش در خط آهن بایکال-آمور قرار دارد.

با اتمام مرحله سوم، ظرفیت حمل‌ونقل پلیگون شرقی 1/5 برابر خواهد شد و تا پایان سال 2024 به 180 میلیون تن، در سال 2030 به 210 میلیون تن و در سال 2032 میلادی به 270 میلیون تن خواهد رسید. شرکت «راه‌آهن روسیه» در حال حاضر در حال اجرای تمامی بندهای برنامه توسعه زیرساخت‌ها در این مسیر می‌باشد.