چراغ قرمزی برای دلار:

مارات زِمباتوف، مدیر مرکز مطالعات میان‌رشته‌ای در مؤسسه مدیریت دولتی و شهری مدرسه عالی اقتصاد، عضو شورای کسب‌وکار روسیه–عمان در اتاق بازرگانی و صنایع روسیه و کارشناس گروه «حمل‌ونقل و زیرساخت» شورای کسب‌وکار بریکس، دکتری اقتصاد:

«ایران و روسیه با سرعت در حال فاصله گرفتن از دلار در تسویه‌حساب‌های دوجانبه هستند. روندی که تأثیر مستقیمی بر بخش حمل‌ونقل گذاشته است. در دو سال گذشته، دو کشور شبکه‌های بانکی خود را به هم متصل کرده و فرایند ادغام شبکه‌های کارت‌های پرداخت را آغاز کرده‌اند؛ اقدامی که امکان انجام تراکنش‌های فرامرزی بدون عبور از محدودیت‌های ناشی از قطع اتصال به سوئیفت را فراهم کرده است.

گام‌های مهمی در این مسیر برداشته شده است. ازجمله در ژانویه ۲۰۲۳ میان سامانه پیام‌رسان مالی روسیه (SPFS) و سامانه پیام‌رسانی الکترونیکی مالی ایران ، «سپام» ارتباط مستقیم برقرار شد و تا مه ۲۰۲۵، مرحله دوم ادغام میان شبکه کارت «میر» روسیه و شبکه «شتاب» ایران به پایان رسید. در نتیجه، کارت‌های «میر» روسیه اکنون در پایانه‌های پرداخت سراسر ایران پذیرفته می‌شوند.

تا پایان امسال، میتوانیم انتظار واقع‌بینانه این را داشته باشیم که رومینگِ کاملِ دوطرفه کارت‌های پرداخت محقق شود. با وجود ظرفیت باقی مانده رشد SPFS ، دامنه دسترسی این سامانه در حال گسترش است. طبق آخرین گزارش رسمی بانک مرکزی روسیه در اواخر ۲۰۲۴، این سیستم ۱۷۷ مشارکت‌کننده خارجی از ۲۴ کشور را دربرگرفته است. (اخرین اطلاعات رسمی موجود از بانک مرکزی)

امروز، در شرایط تحریم‌ها و ریسک‌های تطبیق‌پذیری تحمیل‌شده از سوی کشور‌های غیردوست، شرکت‌های فعال در تجارت بین‌المللی رویکردی ترکیبی در پیش گرفته‌اند. تلفیق معاملات روبلی و ریالی با پرداخت در ارزهای ثالث مانند یوآن چین یا درهم امارات. هرچند بحث‌هایی درباره گسترش راه‌حل‌های پرداخت کارتی به دیگر کشور‌های منطقه مطرح است، ذی‌نفعان با احتیاط پیش می‌روند. تجربه ترکیه هنوز در ذهن‌هاست، جایی که کارت‌های میر در ابتدا به‌عنوان یک گزینه پرداخت سراسری معرفی شد، اما بانک‌های خصوصی «ایش‌بانک» و «دنیز بانک» در ۱۹ سپتامبر ۲۰۲۲ تراکنش‌های میر را متوقف کردند و تنها ده روز بعد، بانک‌های دولتی ترکیه نیز همکاری خود با میر را به دلیل نگرانی از تحریم‌ها قطع کردند. این عقب‌گرد هرچند روند کلی حرکت به‌سوی تسویه‌حساب با ارزهای ملی را متوقف نکرده، اما گسترش مالی سامانه‌های پرداخت روسی در میان کشورهای دوست در شرق جهانی را کند کرده است.

چه توسعه های دیگری در مکانیسم‌های پرداخت محلی میان کشورهای دوست مشاهده می‌شود؟

به عنوان مثال در تجارت میان هند و روسیه، شاهد تعاملی پویا میان معاملات براساس درهم و یوآن هستیم. در سال ۲۰۲۳، پالایشگاه‌های هند عمدتاً واردات نفت روسیه را با درهم امارات پرداخت کردند. سپس در دوره‌ای طولانی، یوآن چین به ارز غالب در تسویه‌حساب‌ها تبدیل شد. از طریق این رویکرد عمل‌گرایانه، محدودیت‌های ارزهای محلی غیرقابل‌تبدیل به طور موثر با توافق متقابل برای استفاده از ارز یک کشور دوست دیگر به عنوان واسطه برطرف می شود.

اجرای واقعی اتصال سامانه‌های بین‌بانکی ایران و روسیه در چارچوب SPFS، برای رسیدگی به تسویه‌حساب‌های مرتبط با عملیات ترانزیت و صادرات ریلی در امتداد کریدور بین‌المللی حمل‌ونقل شمال–جنوب اهمیت دارد. و هرچند تراکنش‌های نقدی غالبا همچنان در افغانستان است، گسترش ارتباطات ریلی و راه افتادن احتمالی راه‌آهن «ترانس‌افغان» احتمالاً مکانیسم‌های جدیدی را با استفاده از SPFS برای محافظت از منافع هر دوطرف، یعنی فرستنده و گیرنده، ایجاد خواهد کرد.

جذابیت سامانه‌های پرداخت جدیدی که در آنها از ارزها و سیستم های پیام‌رسان مالی کشورهای غیردوست استفاده نمی‌شود، برای فعالان حوزه حمل‌ونقل و لجستیک در جنوب و شرق جهانی، واضح است. این جذابیت برپایه کاهش ریسک‌های تحریمی و تطبیق‌پذیری، و همچنین در ارائه سازوکارهای تضمین پرداختِ نسبتاً ساده و قابل‌دسترسی نهفته است.

در شرایطی که امسال بحث‌ها درباره احتمال به وجود آمدن «ارز بریکس» ادامه دارد، چین در سال جاری راه‌اندازی یک جایگزین ملیِ دیجیتال برای سوئیفت را با عنوان سامانه پرداخت فرامرزی «یوان دیجیتال» اعلام کرد. سیستم پرداختی پیچیده تر از یک شبکه، تنها برای ارسال اطلاعات مالی. این سیستم بر مبنای انتشار یوآن دیجیتال توسط دولت چین بنا شده است، یوآنی که رمزارز نیست، بلکه یک ابزار رسمی و کامل پرداخت دولتی محسوب می‌شود. بنا بر داده‌های رسمی جمهوری خلق چین در سال ۲۰۲۵، تراکنش‌هایی معادل ۹۰ میلیارد دلار از طریق رنمینبی دیجیتال(ارز دیجیتال بانک مرکزی چین) انجام شده است. بر اساس پیش‌بینی مورد اجماع کارشناسان، تا سال ۲۰۲۸، حدود ۲۵ درصد از تسویه‌حساب‌های بین‌المللی چین از طریق رنمینبی دیجیتال انجام خواهد شد.

رقابت میان اپراتورهای ملی سامانه‌های دیجیتالِ پرداختِ فرامرزی شدت خواهد گرفت. همانند رقابت میان کریدورهای بین‌المللی حمل‌ونقل، این رقابت نیز با همان انگیزه بنیادین تمام فعالیت‌های اقتصادی به پیش میرود. اینکه چگونه می‌توان با کمترین ریسک، درآمدی سریع و قابل‌اعتماد ایجاد کرد. و هرجا انگیزه مالی وجود داشته باشد، پیشرفت فناورانه نیز ناگزیر خواهد بود. ما نیز به نظارت بر این روند ادامه خواهیم داد.»