فضای بریکس: رویدادنامه تاریخی

 

پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، وزارت راه‌های مواصلاتیِ فدراسیون روسیه که در تاریخ 20 ژانویه 1992 تاسیس شد، جایگزین وزارت راه‌های مواصلاتیِ اتحاد جماهیر شوروی و مسئول آن بخش از شبکه ریلی که در خاک روسیه واقع شده بود، گردید. بدین ترتیب مدیریت و نظارت بر 86 هزار و 800 کیلومتر خطوط ریلی بر عهده این وزارتخانه قرار گرفت.

فروپاشی فضای واحد سیاسی و اقتصادی و همچنین زوال صنعت و کشاورزی به صورتی مستقیم بر راه‌آهن روسیه تاثیر گذاشته بود. به دلیل کاهش شدید جریان‌های مسافری و کالایی، بسیاری از بخش‌های کم‌تردد ریلی برچیده و از ترازنامه وزارت راه‌های مواصلاتی حذف شدند، یا به خطوط دسترسی فرعی تبدیل گردیدند.

ویرانه‌های ساختمان ایستگاه راه‌آهن کیروفسک - مورمانسک، 15 سپتامبر 2015 میلادی. در سال 1996 بخش تیتان - کیروفسک به شرکت سهامی عام «آپاتیت» واگذار شد و تردد قطارهای مسافری نیز متوقف گردید. (منبع: Wikimedia Commons)

تنها پروژه بزرگ اجرا شده در حوزه ساخت‌وساز ریلی در دهه 1990 میلادی، احداث خط آهن کنارگذر کیزلیار - کیزیل یورت (سولاک) به طول 79 کیلومتر در سال 1997 در جمهوری داغستان بود که مسیر منطقه ولگا به کشورهای قفقاز جنوبی را کوتاه کرد و در جریان اجرای عملیات ضدتروریستی در چچن نیز نقشی مهم ایفا نمود.

بدین ترتیب، از سال ۱۹۹۱ شرایطی منحصر به فرد در تاریخ بیش از یک و نیم قرن موجودیت حمل‌ونقل ریلی در روسیه پدید آمد: روند گسترش شبکه راه‌آهن جای خود را به روندی معکوس، یعنی کاهش طول آن، داد. با این حال، باید در نظر داشت که در پایان قرن بیستم، زمانی که به دلیل توسعه انواع دیگر حمل‌ونقل شبکه ریلی را کوتاهتر می‌کردند، چنین پدیده‌ای در بسیاری از کشورها مشاهده می‌شد، به عنوان مثال در کشورهای توسعه یافته اروپا و آمریکا (مثلا در ایالات متحده آمریکا از سال 1975 لغایت 2000 میلادی طول عملیاتی خطوط ریلی فعال بیش از یک و نیم برابر کاهش یافت). البته کاهش طول شبکه ریلی در روسیه تا این اندازه فاجعه‌بار نبود.

در خصوص برقی‌سازی راه‌آهن نیز باید ذکر کرد که این فرآیند حتی در دهه بحرانی پایانی قرن بیستم نیز با موفقیت ادامه یافت (ممکن است عجیب به نظر برسد لیکن افت حمل‌ونقل مسافری و باری در این شرایط مفید واقع شد و اجرای این فرآیند را تسهیل کرد). از جمله بخش‎هایی که شامل این فرآیند شده بودند، می‌توان به بخش‌های ریلی زیر اشاره نمود: وُلخوفستروی - سویر (جریان مستقیم، 166 کیلومتر)؛ ولخوفستروی - بابایِوو - کوشتا (جریان مستقیم و متناوب، 342 کیلومتر)؛ ایدِل - بِلومورسک (69 کیلومتر، اینجا و در ادامه جریان متناوب)؛ بلومورسک - سومسکی پاساد (57 کیلومتر)؛ کونوشا - ابازِرسکایا - وُنگودا (400 کیلومتر)؛ بوی - ولوگدا (پاپریخا) (111 کیلومتر)؛ یِلِتس - استاری آسکول - استویلِنسکایا (209 کیلومتر)؛ کراسنودار (اِنِم 1) - نووروسییسک (123 کیلومتر) و خطوطی از این قبیل.

برقی‌سازی هاب ریلی مسکو در دهه 1990 میلادی ادامه یافت. در این عکس: ایستگاه کراسنوآرمِیسک، نخستین قطار برقی در حال عزیمت به مسکو، 22 نوامبر 1994 (منبع: سایت pastvu.com)

همچنین باید به طور ویژه به ادامه برقی‌سازی راه‌آهن سراسری سیبری اشاره نمود. بدین ترتیب بخش‌های زیلووو - موگوچا (236 کیلومتر)، خاباروفسک 2 - گوبِرووو (307 کیلومتر) و سیبیرتسِوو - اوسورییسک (68 کیلومتر) به نیروی کشش برقی تبدیل و تجهیز شدند.

علاوه بر آن، در این دوره برای اولین بار در خاک روسیه یک بخش طویل ریلی از جریان مستقیم به جریان متناوب تبدیل شد: بدین ترتیب در سال 1995 میلادی یک بخش 377 کیلومتری از راه‌آهن سراسری سیبری، یعنی بخش زیما - ایرکوتسک - اسلیودیانکا 1، به جریان متناوب تغییر یافت.

نخستین قطار برقی مسافری ساخت روسیه، مدل ЭП1-001 (EP1-001) تولید سال 1998، که همچنان در حال خدمت‌رسانی است (ایستگاه ایلانکای خط آهن کراسنویارسک، 30 مارس 2022). (منبع: سایت railgallery.ru)

با این حال در سال 1999 و پس از سال‌ها افت، رشد تدریجی تولید صنعتی آغاز گردید. بدین ترتیب مشخص شد حمل‌ونقل ریلی که بخشی از اقتصاد دستوری دوره شوروی باقی مانده بود، به دلیل افزایش رو به رشد تقاضا برای حمل‌ونقل نمی‌تواند به درستی در واقعیت‌های جدید بازار جای خود را پیدا نماید.

در همین راستا در سال 2001 میلادی، هیئت دولت روسیه «برنامه اصلاحات ساختاری در حمل‌ونقل ریلی تا سال 2010» را تصویب نمود. این برنامه در مرحله نخست (2001 تا 2002) به تفکیک وظایف رگولاتوری دولتی و مدیریت اقتصادی از طریق ایجاد شرکت سهامی عام «راه‌آهن روسیه» می‌پرداخت؛ در مرحله دوم (2003 تا 2005) شامل ایجاد شرکت‌های سهامی تابعه بر مبنای هر یک از انواع فعالیت‌ها، توسعه رقابت در حمل‌ونقل کالا و کاهش یارانه‌های متقاطع حمل‌ونقل مسافری می‌شد؛ و در مرحله سوم (2006 تا 2010) نیز واگذاری مالکیت بخش عمده ناوگان باربری به شرکت‌های اپراتور، فروش سهام شرکت‌های سهامی تابعه به مالکین خصوصی، ایجاد یک شرکت مسافربری مجزا، و همچنین تشکیل شرکت‌های مسافربری حومه‌ای با مشارکت سایر واحدهای فدرال روسیه و سودآور کردن فعالیت آنها را پیش‌بینی می‌کرد.

ساختمان جدید شرکت «راه‌آهن روسیه» (سال 2004 میلادی) در خیابان کالانچوفسکایا در مسکو، نماد اصلاحات ساختاری در حوزه حمل‌ونقل ریلی شد. (منبع: سایت company.rzd.ru)

شرکت سهامی عام «راه‌آهن روسیه» در تاریخ 18 سپتامبر 2003 میلادی تاسیس گردید و در تاریخ 1 اکتبر همان سال نیز وظایف مربوط به مدیریت حمل‌ونقل ریلی را بر عهده گرفت. اندکی پس از آن نیز در تاریخ 9 مارس 2004، وزارت راه‌های مواصلاتی روسیه به آژانس فدرال حمل‌ونقل ریلی (روسژِلدور) تغییر ساختار داد و تحت نظارت وزارت حمل‌ونقل فدراسیون روسیه قرار گرفت.

با این حال آغاز اصلاحات در این حوزه، مانع توسعه بیشتر زیرساخت‌های راه‌آهن نشد. نیمه نخست دهه 2000 میلادی با تکمیل موفقیت‌آمیز چندین پروژه «شاخص» به صورت همزمان همراه بود. برای راه‌آهن سراسری سیبری تاریخ 25 دسامبر 2002 به روزی تاریخی تبدیل شد: در این روز در ایستگاه روژینو در خاور دور برقی‌سازی آخرین بخشی که با لوکوموتیو دیزلی کار می‌کرد (بیکین - گوبرووو - روژینو - اسویاگینو - سیبیرتسوو به طول 353 کیلومتر) به پایان رسید. برای شاهراه ریلی بایکال-آمور نیز افتتاح تونل سِوِرومویسکی (مویای شمالی)، طولانی‌ترین تونل راه‌آهن روسیه (15343 متر) در تاریخ 5 دسامبر 2003 به رویدادی مهم بدل گشت. لازم به ذکر است، عملیات حفاری در مناطق کوهستانی به منظور ساخت این تونل از سال 1977 آغاز شده بود.

دروازه شرقی تونل سورومویسکی و پل روگذر راه‌آهن، 4 فوریه 2015 (منبع: سایت Wikimapia.org)

علی‌رغم آنکه کاهش طول شبکه ریلی روسیه در سال‌های 2000 تا 2007 میلادی همچنان ادامه داشت، حجم ساخت‌وسازهای جدید در دهه نخست قرن بیست‌ویکم نسبت به دهه 1990 افزایش یافت. بدین ترتیب در سال 2003 میلادی احداث خط آهن لِدموزِرو - کوچکوما به طول 122 کیلومتر که ساخت آن در دوره شوروی آغاز شده بود، به پایان رسید. همچنین خطوط دسترسی فرعی به بنادر جدید اولیا (در سال 2005) و اوست لوگا (در سال 2008)، کنارگذر عمیق فروچاله بِرِزنیکی و بخش یایوا - چاشکینو (در سال 2009) احداث شدند.

با این حال بزرگ‌ترین تاسیسات زیرساختی ریلی عمومی که در آن سال‌ها ساخته شد، خط نِریونگری - آلدان - توموت (بخش جنوبی شاهراه آمور-یاکوتسک) به طول 359 کیلومتر بود. احداث این خط در سال 1985 آغاز شد و در سال 2004 نیز جهت بهره‌برداری موقت به شرکت سهامی «راه‌آهن یاکوتیا» واگذار گردید (این خط در سال 2006 میلادی از فهرست خطوط در حال ساخت حذف شد).

در این زمان برقی‌سازی خطوط ریلی نیز ادامه یافت. در سال‌های 2000 تا 2006، بخش ایدِل - سویر به طول 435 کیلومتر برقی شد و کل مسیر سن‌پترزبورگ - مورمانسک به نیروی کشش الکتریکی مجهز گردید. عظیم‌ترین پروژه در این حوزه نیز برقی‌سازی تدریجی شاهراه ریلی سیزران - ساراتوف - ولگوگراد - تیخورِتسکایا ضمن تبدیل هاب ولگوگراد به جریان متناوب بود که در سال‌های 2000 تا 2001 (بخش ساراتوف - پتروف وال - ایلوولیا - ولگوگراد - کوتِلنیکووو - تیخورتسکایا به طول یک هزار کیلومتر) و در سال‌های 2004 تا 2008 (بخش سیزران - گرومووو - سِنّایا به طول 200 کیلومتر) به انجام رسید. البته لازم به ذکر است، بخش ساراتوف - سنّایا از سال 1991 به بعد با نیروی کشش برقی فعالیت می‌کرد.

سال 2009 نیز به نقطه عطف مهمی در تاریخ حمل‌ونقل ریلی روسیه تبدیل شد. در تاریخ 17 دسامبر این سال میان مسکو و سن‌پترزبورگ تردد منظم قطارهای سریع‌السیر برقی «ساپسان» با سرعت 250 کیلومتر بر ساعت راه‌اندازی گردید. این پیشرفت، نتیجه آماده‌سازی جدی و چندین ساله زیرساخت‌های مسیر اصلی خط آهن اکتیابرسکایا (اکتبر) بود.

قطار برقی ЭВС1-06 (EVS1-06) با عنوان «ساپسان» در بخش ریلی بِرِزایکا - بولوگویه - مسکوفسکویه، 7 فوریه 2010. (منبع: سایت railgallery.ru . عکس از س. واسیلیِف)

به صورت کلی در این سال‌ها تلاش‌های زیادی برای جذب مسافران به سمت حمل‌ونقل ریلی صورت گرفت تا روند منفی کاهش حجم حمل‌ونقل مسافری پس از بحران اقتصادی سال 2008 میلادی معکوس شود. بدین ترتیب، در تاریخ 3 دسامبر 2009 «شرکت مسافربری فدرال» در محل یکی از دارایی‌های «اداره مسافربری فدرال»، شعبه‌ای از شرکت «راه‌آهن روسیه»، تاسیس شد. این شرکت فعالیت اقتصادی خود را در تاریخ 1 آوریل 2010 آغاز کرد.

در همین زمان، در سال‌های 2007 تا 2008 میلادی، راه‌آهن روسیه استفاده از بلیت‌های الکترونیکی را برای قطار «یونوست» در مسیر مسکو - سن‌پترزبورگ به صورت آزمایشی آغاز کرد. پس از پایان این طرح آزمایشی، از تاریخ 1 ژوئن 2009 ثبت‌نام الکترونیکی برای قطارهای راه دور در سه مسیر به صورت کامل اجرایی شد. لازم به ذکر است، در سال 2018 میلادی سهم بلیت‌های الکترونیکی در شبکه ریلی روسیه بیش از 51 درصد از کل تعداد صندلی‌های فروخته‌شده بود. این رقم در ژانویه 2024 از 80 درصد هم عبور کرد.

در حوزه حمل‌ونقل ریلی کالا نیز تغییرات عظیمی ایجاد شد. در سال 2010 اصلاحات مربوط به تاسیسات تعمیر و سرویس واگن‌های باری به پایان رسید، که در نتیجه آن حدود 100 اپراتور واقعا فعال ناوگان ریلی (به صورت اسمی حدود 1800 اپراتور) و 3 شرکت بزرگ تعمیر واگن (VRK-1، VRK-2، VRK-3) با شبکه‌ای از شعب در سرتاسر روسیه، شکل گرفتند.

واگن قیفی مفصلی نوآورانه برای حمل غلات با بار 25 تن نیرو بر محور؛ شربینکا، 30 آگوست 2019. (عکس از یاروسلاو یوریِویچ چیبریاکوف)

اصلاحات حوزه راه‌آهن تا حد زیادی مانع «غرق شدن» ماشین‌سازی و مهندسی راه‌آهن شد. در نتیجه، این شاخه از ماشین‌سازی یکی از معدود صنایعی بود که در دوره صنعت‌زدایی نه تنها حفظ شد، بلکه پتانسیل‌های خود را نیز افزایش داد.

از میان پروژه‌های اجرا شده توسط «راه‌آهن روسیه» در دهه 2010 میلادی، طرح‌های ذیل بیشترین بازتاب را در جامعه روسیه به همراه داشتند:

1) از سال 2013 میلادی پروژه‌ای عظیم در جهت نوسازی زیرساخت‌های پلی‌گون شرقی شبکه ریلی شرکت «راه‌آهن روسیه» در حال اجرا است. در جریان مرحله اول اجرای این پروژه (سال 2013 تا 2022) بیش از 1200 سازه، از جمله زیرساخت‌های اجتماعی (نرم)، ساخته شد، 5 هزار کیلومتر مسیر بازسازی گردید و ظرفیت حمل‌ونقل پلی‌گون شرقی در سال 2022 نیز به 158 میلیون تن رسید.

2) انواع خدمات مسافری جدید به صورت گسترده توسعه یافتند. به عنوان مثال، در بسیاری از مسیرها استفاده از قطارهای مسافری تندروی بین‌منطقه‌ای بر پایه مدل‌های نوین ناوگان ریلی، همانند قطارهای برقی «لاستوچکا» (از سال 2011)، قطارهای «استریژ» با نیروی کشش لوکوموتیو (از سال 2015) و امثالهم، گسترش یافتند. علاوه بر آن از سال 2019 میلادی احیای قطارهای گردشگری که در دوران شوروی بسیار محبوب بودند، اما در دهه 1990 میلادی عملا به صورت کامل ناپدید شده بودند، آغاز گردید. نخستین قطار از این دست قطارها، قطار رتروی «روسکئالسکی اکسپرس» (قطار سریع‌السیر روسکئال) بود. امروزه تعداد مسیرهای مورد تردد توسط این قطارهای گردشگری به 100 مسیر رسیده است که 48 منطقه و حدود 70 شهر روسیه را مورد پوشش قرار می‌دهند. همچنین پروژه‌های مهمی در زمینه راه آهن شهری در این دوره اجرا شدند. به عنوان مثال، اولین کمربندی مسافری درون‌شهری جهان به نام «حلقه مرکزی مسکو» که در نتیجه بازسازی «حلقه کوچک» راه ‌آهن مسکو در سال 2016 احداث شده بود، مورد بهره‌برداری قرار گرفت. همچنین خطوط اول و دوم «قطرهای مرکزی مسکو» در سال 2019 راه‌اندازی گردید. ساخت خطوط سوم و چهارم «قطرهای مرکزی مسکو» که از نظر فنی بسیار پیچیده‌تر هستند، در سال 2023 تکمیل شد.

ولادیمیر پوتین رئیس جمهور روسیه و سرگی سابیانین شهردار مسکو در سالن قطار برقی ЭС2Г (ES2G) در مراسم افتتاحیه «حلقه مرکزی مسکو»، 10 سپتامبر 2016 (منبع: سایت mos.ru . سرویس مطبوعاتی شهرداری مسکو)

3) در سال ۲۰۲۰ میلادی، عملیات آغاز شده از سال 2003 در ساخالین در خصوص تغییر عرض شبکه ریلی این جزیره از گِیج 1067 میلیمتری به گیج استاندارد شبکه عمومی (1520 میلیمتری) به پایان رسید. در عرض این 17 سال بیش از 820 کیلومتر از مسیرهای اصلی، 350 سوزن ریل، 130 کیلومتر مسیر ایستگاهی، 25 کیلومتر مسیر دسترسی فرعی و حدود 70 پل تعویض و جایگزین شدند.

همچنین امکان تثبیت روند کاهش طول کلی شبکه ریلی وزارت راه‌های مواصلاتی / شرکت «راه‌آهن روسیه» که بیست سال در جریان بود (از سال 1992 لغایت 2011 میلادی طول این شبکه به میزان 2 هزار و 300 کیلومتر کاهش یافته و به 85 هزار و 200 کیلومتر رسیده بود)، فراهم شد. علاوه بر آن، در دهه 2010 میلادی چندین پروژه در جهت ساخت خطوط ریلی عمومی جدید اجرا گردید. از جمله آنها می‌توان به پروژه‌های ذیل اشاره نمود: شاخه مسافری آدلر - کراسنایا پالیانا به طول 48 کیلومتر که در سال 2014 احداث شد؛ بخش‌های لوسِوو 1 - کامِنوگورسک (56 کیلومتر) و ژورافکا - میلِرووو (123 کیلومتر) که در سال 2017 ساخته شدند؛ کنارگذر هاب ریلی کراسنودار (65 کیلومتر) که در سال 2018 مورد بهره‌برداری قرار گرفت؛ و البته پایان ساخت مسیر دسترسی به پل کریمه از ایستگاه ویشِستِبلیِفسکایا (41 کیلومتر) در سال 2019.

با این حال بزرگترین پروژه تکمیل‌شده در این دهه، شاهراه آمور-یاکوتسک بود. شرکت «راه‌آهن یاکوتیا» در تاریخ 28 ژوئن 2019 بخش توموت - نیژنی بِستیاخ به طول 439 کیلومتر را مورد بهره‌برداری دائم قرار داد (بهره‌برداری موقت این بخش از سال 2014 آغاز شده بود).

ایستگاه راه‌آهن نیژنی بستیاخ (منبع: سایت gelio.livejournal.com)

در دهه 2010 میلادی سرعت تبدیل و تجهیز خطوط ریلی به نیروی کشش برقی نسبت به دهه‌های گذشته به شدت کاهش یافت. در اینجا لازم است علاوه بر «حلقه مرکزی مسکو»، از برقی‌سازی تدریجی خط آهن کاریمسکایا - اولوویانایا - بورزیا - زابایکالسک (مرز با چین) که در سال‌های 2017 تا 2021 انجام شده بود، نیز یاد کنیم.

در سال 2018 راه‌آهن روسیه به بالاترین میزان تاریخی گردش کالا، یعنی به رقم 3304/8 میلیارد تن-کیلومتر دست یافت. در همان سال، اجرای مرحله دوم نوسازی زیرساخت‌های پلی‌گون شرقی (به صورت موازی با مرحله اول) آغاز شد. جالب آنجا است که در سال‌های 1990 تا پایان 2023 میلادی حجم حمل‌ونقل کالا در بخشِ مقطع کنترلِ پلی‌گون شرقی که بر روی خط آهن بایکال-آمور قرار دارد (بخش نووی اورگال - کامسامولسک‌ناآموره)، در حوزه باربری تقریبا 4 برابر (!) شد و از 6/6 میلیون تن به 25/6 میلیون تن رسید.

در میان امور اولویت‌دار روسیه در حوزه حمل‌ونقل، علاوه بر اجرای مرحله سوم توسعه پلی‌گون شرقی که از سال 2024 آغاز شده است، ساخت خطوط آهن پرسرعت نیز در دستور کار قرار دارد. انتظار می‌رود که نخستین خط «شاهراه ریلی پرسرعت» به طول 679 کیلومتر در مسیر مسکو - سن‌پترزبورگ احداث شود. در حال حاضر نیز شرکت «راه‌آهن روسیه» در راستای تحقق برنامه سرمایه‌گذاری خود، در حال اجرای عملیات مربوط به ساخت مسیرهای اصلی پنجم و ششم (که قطارهای تندرو از طریق آنها تردد خواهند کرد) در بخش میان ایستگاه لنینگرادسکیِ مسکو تا ایستگاه آلابوشِوو می‌باشد.

در سال‌های اخیر توسعه و پیاده‌سازی فناوری‌های دیجیتال در حوزه راه‌آهن با سرعت در حال انجام است. نمونه بارز و موفق دیجیتالی‌سازی حمل‌ونقل ریلی که اکنون نیز در حال انجام می‌باشد، راه‌اندازی اولین قطار بدون راننده با عنوان «لاستوچکا» در تاریخ 28 آگوست 2024 در «حلقه مرکزی مسکو» بود. آینده این صنعت بدون نوآوری‌های دیجیتالی چون اینترنت اشیا، کلان داده‌ها، دفاتر کل توزیع‌شده (بلاک‌چین)، هوش مصنوعی، واقعیت مجازی و افزوده و همچنین فناوری‌های نوین انتقال داده، از جمله ارتباطات کوانتومی، قابل تصور نیست.

پروژه مشترک پایگاه «1520اینترنشنال» و «انستیتوی اقتصاد و توسعه حمل‌ونقل» (بر اساس مطالب «انستیتوی اقتصاد و توسعه حمل‌ونقل» و نتایج تحقیقات یاروسلاو چیبریاکوف)