در ادامه درباره ظرفیت‌های ارتقای همکاری میان روسیه و هند در "راه دریای شمالی" و "کریدور بین‌المللی حمل‌ونقل شمال–جنوب" با مراد زمباتوف، مدیر مرکز مطالعات میان‌رشته‌ای دانشگاه عالی اقتصاد، عضو کنسول تجاری روسیه–عمان و کارشناس حمل‌ونقل بریکس، گفتگو کردیم:
"نسل قدیم به یاد دارد که عبارت "هندی-روسی بهای-بهای" (Hindi-Rusi Bhai-Bhai) چطور آغاز پیوند برادرانه میان دو ملت ما را در ابتدای استقلال هند رقم زد.
درسایه افزایش بی‌ثباتی ژئوپولیتیک جهان، تعهد دو کشور به ترسیم آینده‌ای مشترک در یک مسیر واحد، به‌ویژه در زمینه توسعه مشترک حمل‌ونقل و لجستیک، اهمیت فوق‌العاده‌ای دارد. رویدادهای ۲۰ و ۲۱ اوت ۲۰۲۵، جهت‌گیری راهبردی همکاری روسیه و هند در حوزه حمل‌ونقل را برجسته کردند.
دنیس مانتوروف، معاون اول نخست‌وزیر دولت روسیه، در بیست‌وششمین نشست کمیسیون بین‌دولتی روسیه–هند، در ۲۰ اوت سخنرانی کرد و از برنامه‌های مشترک برای توسعه دو کریدور مهم حمل‌ونقلی قرن بیست‌ویکم ــ «راه دریای شمالی» و «کریدور بین‌المللی حمل‌ونقل شمال–جنوب» ــ خبر داد. او تأکید کرد که گسترش روابط تجاری بدون «مسیرهای مطمئن لجستیکی و خدمات نوآورانه کانتینری» امکان‌پذیر نیست.
این اظهارات به‌طور مستقیم با ابتکارهای پیشین دولت روسیه در زمینه آماده‌سازی توافق‌نامه‌ای برای ایجاد منطقه آزاد تجاری میان "اتحادیه اقتصادی اوراسیا" و "هند" هم‌راستا است؛ توافقی که هدف آن کاهش موانع در مسیرتجارت کالا و تسریع در گردش آنها می‌باشد. این ابتکار، از منظر سیاسی، با تلاش‌های دیپلماتیک تقویت شده است. سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجه روسیه، در ۲۱ اوت، در رابطه با سازمان‌دهی سفر رئیس‌جمهور روسیه به هند تا پایان سال جاری ابراز اطمینان کرد.
بدین ترتیب، می‌توان یک راهبرد سه‌بعدی را مشاهده کرد: پشتیبانی سیاسی رهبران، توافق‌های نهادی (اتحادیه اقتصادی اوراسیا- هند)، و پروژه‌های درحال انجام، مانند: «مسیر دریای شمالی» و «کریدور حمل‌ونقل شمال–جنوب»
فضای کریدور حمل‌ونقل شمال–جنوب: از توافق‌نامه سال ۲۰۰۰ تا «ساخت در هند»!
شایان ذکر است که توافق‌نامه کریدور شمال–جنوب در تاریخ ۱۲ سپتامبر ۲۰۰۰ میان روسیه، ایران و هند امضا شد و فرایند تصویب آن در روسیه در مارس ۲۰۲۲ صورت گرفت. در حال حاضر ۱۲ کشور در این پروژه مشارکت دارند و طرح مزبور سه مسیر اصلی را در بر می‌گیرد: مسیر غربی (از طریق جمهوری آذربایجان)، مسیر شرقی (از طریق قزاقستان و ترکمنستان) و مسیر ترانس‌خزر (با امکان انتقال از طریق دریای خزر و در مسیر های مختلف).
کریدور شمال–جنوب بازتاب‌دهنده سفرِ بازرگان اهل توِر در سده شانزدهم، آفاناسی نیکیتین—که روایت آن در کتاب«سفر به دگر سوی سه دریا» ثبت شده است به‌مثابه یک نصف‌النهار لجستیکی، اروپای شمالی را از مسیر قلمرو روسیه به اقیانوس هند پیوند می‌دهد. مزیت روشن این کریدور نسبت به مسیرهای سنتی (مانند کانال سوئز) کاهش زمان تحویل به میزان ۳۰ تا ۴۰ درصد است.
وظیفه اصلی برای تحقق اثربخش پروژه کریدور شمال–جنوب در شرایط کنونی، تضمین یک پایگاه باریِ پایدار و توسعه خدمات کانتینریِ تاب‌آور و مورد اقبال مشتری برای صاحبان کالا است. برای دستیابی به این هدف، تدوین برنامه حرکتیِ قابل پیش‌بینی، تضمین سیاست‌های تعرفه‌ای و قیمتیِ شفاف، یکپارچه‌سازی با سامانه‌های ملیِ ریلی و بندری و همچنین درنظر گرفتن روندهای تجاریِ دیجیتال‌سازی، از جمله «پلتفرم ملیِ دیجیتالِ حمل‌ونقل و لجستیک» موسوم به «GOS-LOG» ضرورت دارد.
دنیس مانتوروف، معاون اول نخست‌وزیر روسیه، در اظهارات خود بر چشم‌انداز همکاری در جهت تولید قطارهای برقیِ پرسرعت در چارچوب برنامه ملیِ هند با عنوان «ساخت هند!» تأکید کرد. این امر با هدفی که دولت نارندرا مودی در قالب برنامه «Atmanirbhar Bharat Abhiyan» یا «کارزارِ هندِ خودکفا» در اولویت قرار داده است یعنی، هدف حاکمیت در حوزه فناوری هم‌راستا است. هند امروز اقتصادی در حال تکوین است که فراتر از دستورکارهای توسعه منطقه‌ای حرکت کرده و پیش‌برنده مشارکت‌های اقتصادی و صنعتی با کشورهای هم‌پیمان در مقیاس جهانی است. بنا به گفته سوبرامانیام جایشانکار، وزیر امور خارجه هند، در بین سال‌های ۲۰۱۵ تا ۲۰۲۴ بیش از ۲۲۰ پروژه صنعتی و حمل‌ونقلی در آفریقا اجرا شده و برای حدود ۱۰۰ پروژه دیگر نیز در آینده نزدیک برنامه‌ریزی شده است. ازاین‌رو، هم‌سوییِ مسیرهای راهبردیِ توسعه، در زمینه جایگزینی واردات و حاکمیت فناوری با کارزار «هندِ خودکفا» واجد معنایی نمادین است: همکاری صنعتی در حوزه ناوگان ریلی به‌طور مستقیم از توسعه زیرساخت کریدورهای حمل‌ونقلی پشتیبانی می‌کند و فرصت‌های تازه‌ای برای رشد مشترک می‌گشاید.
اتصال یکپارچه "راه دریایی شمالی" و "کریدور شمال–جنوب"
روسیه در حال حاضر هند را ترغیب می‌کند تا راه دریای شمالی و کریدور شمال–جنوب را نه به‌عنوان مشابه، بلکه به‌عنوان مسیرهایی مکمل در نظر بگیرد. با توجه به دگرگونی‌های ژئوپولیتیکیِ غیرقابل‌پیش‌بینی که بر مناطق ترانزیتی جهان تأثیر می‌گذارند، این تنوع‌بخشی در مسیرهای تحویلِ مواد خام حیاتی، اقلام غذایی و کالاهای صنعتی میان دو کشور که اساساً متکی بر مسیر طولیِ حمل‌ونقلی از خلال قلمرو روسیه و نواحی قطب شمال است، اطمینان مضاعفی بر ایمنی کالاها ایجاد می‌کند و سهمی چشمگیر در امنیت غذایی و انرژی در «جنوب جهانی» و «شرق جهانی» ایفا می‌نماید.
در حالی که کریدور شمال–جنوب در وهله نخست به‌عنوان مسیری امیدبخش برای حمل‌ونقل کانتینری در چارچوب لجستیک چندوجهیِ «خشکی–دریا» عمل می‌کند، راه دریای شمالی (و به‌طور کلی‌تر، کریدور حمل‌ونقل ترانس‌آرکتیک) عمدتاً به‌مثابه مسیر منابعی فعالیت می‌نماید که امکان تحویل سریع‌تر و مقرون‌به‌صرفه‌ترِ هیدروکربن‌ها و سایر مواد خام به سمت آسیا را فراهم می‌سازد. برای هند، که در حال ارزیابیِ میزان سودمندیِ اقتصادیِ در صورت بهره‌گیری از مسیر دریای شمالی است، همکاری با روسیه نه‌تنها دسترسی به گزینه‌های تازه در حوزه مسیرهای انرژی را فراهم می‌کند، بلکه فرصت راهبردیِ مهمی برای تنوع‌بخشی به خطوط کشتیرانی به لحاظ رقابتی نیز به شمار می‌رود.
چالش‌ها در مسیر آینده موفقِ لجستیک
چالش‌های موجود در اجرای طرح اتصال یکپارچه کریدورهای حمل‌ونقلی به‌منظور شکل‌دهی به پشتوانه حمل‌ونقل و لجستیک اوراسیا، ضرورت اتخاذ رویکردی میان‌رشته‌ای را برجسته می‌سازد. نخستین چالش از تنوع منافع ملیِ ۱۲ کشوری ناشی می‌شود که در توافق کریدور شمال–جنوب مشارکت دارند (با ارجاع به توافق‌های عشق‌آباد سال ۲۰۱۰). این کشورها نه‌تنها در میزان اصلاحات حمل‌ونقلی و سطح فناوری ملی با یکدیگر تفاوت دارند، بلکه سطوح پایینی از همگرایی نیز از خود نشان می‌دهند. مسائلی همچون فرآیندهای کنترل مرزی و گمرکی، نبود هماهنگی در دیجیتالی‌سازی حمل‌ونقل، کمبود دانش تخصصی ملی و دیگر ناهمخوانی‌های جدی که بر سازگاری سامانه‌های حمل‌ونقلی آنها در شاخص‌های گوناگون تأثیر می‌گذارد، این پروژه را پیچیده و چندبُعدی می‌سازد.
دومین چالش مربوط به محدودیت‌های زیرساختی است. ما با ضرورت و فوریِت نوسازی بنیادین بنادر منطقه خزر، تقویت هاب‌های ریلی و پایانه‌های کانتینری، ایجاد اتصالات جدید کشتی–ریل و به‌ویژه ساخت هاب‌های مدرن حمل‌ونقل و لجستیک چندوجهی در امتداد کریدورهای اتصال‌دهنده روبه‌رو هستیم.
سومین چالش، به توسعه سازوکارهای مالیِ لازم برای جذب سرمایه‌گذاری در شرایط فشار تحریم‌ها از سوی کشورهای غیردوست مربوط است. این امر مستلزم ایجاد چارچوب‌های پرداخت منعطف است که هم ارزهای ملی و هم روش‌های جایگزین پرداخت را در برگرفته و از فین‌تک(فناوری های مالی) مدرن بهره‌برداری شود.
اشاره به مسائل بنیادین در مسیر عرض شمالی نیز ضروری است: هزینه‌های سنگین پشتیبانی یخ‌شکن‌ها، لزوم توسعه نقاط پشتیبانی لجستیکی، شرایط اغلب غیرقابل پیش‌بینی وضعیت یخ در بخش شرقی قطب شمال و همچنین تخریب پرمافراست(پایایخبندان)از جمله این مواردند. با این حال، با وجود ناوگان انحصاری یخ‌شکن و نیز رهبری از سوی بازیگر ملی حوزه حمل‌ونقل و انرژی—«روس‌اتم»، روسیه در این عرصه مزیت رقابتی نیرومندی در اختیار دارد.
آینده چه در بر دارد؟
برای روسیه، مشارکت هند در هر دو پروژه به معنای تثبیت کریدور «شمال–جنوب» به‌عنوان یکی از ابتکارات پیشروی حمل‌ونقلی در اوراسیاست؛ ابتکاری که به‌مثابه هاب برای سامانه‌های ملی حمل‌ونقل و لجستیک کشورهای مسیر عمل کرده و نفوذ روسیه را در منطقه خلیج فارس تقویت می‌نماید. این همکاری به تمامی طرف‌ها امکان خواهد داد تا جریان‌های صادرات–واردات خود را متنوع سازند، در زمان و هزینه‌های لجستیکی صرفه‌جویی کنند و وابستگی به مسیرهای سنتی اروپایی که روزبه‌روز بی‌ثبات‌تر می‌شوند را کاهش دهند.
برای هند، اجرای این پروژه‌ها ارتقای راهبردی جایگاه آن کشور به‌عنوان یک قدرت حمل‌ونقلی محسوب می‌شود؛ جایگاهی که با بهره‌گیری از مسیرهای متنوع و دسترسی به منابع انرژی روسیه حاصل می‌گردد. کاهش مورد انتظار در زمان و هزینه‌های تجاری با اروپا و اوراسیا از طریق دور زدن مسیرهای دریایی پرتراکم در سه سال نخستِ این پروژه، اثرات مثبتی بر اقتصاد هند خواهد داشت. همچنین در بلندمدت، هند می‌تواند به‌طور هم‌زمان به‌عنوان یک شریک راهبردیِ و کلیدی در دو مسیر ترانس قاره‌ای ظاهر شده و نقش خود را به‌عنوان «بازیگر جهانی در عرصه لجستیک» تثبیت نماید.
برای هند، اجرای این پروژه‌ها ارتقای راهبردی جایگاه آن کشور به‌عنوان یک قدرت حمل‌ونقلی محسوب می‌شود؛ جایگاهی که با بهره‌گیری از مسیرهای متنوع و دسترسی به منابع انرژی روسیه حاصل می‌گردد. کاهش مورد انتظار در زمان و هزینه‌های تجاری با اروپا و اوراسیا از طریق دور زدن مسیرهای دریایی پرتراکم در سه سال نخستِ این پروژه، اثرات مثبتی بر اقتصاد هند خواهد داشت. همچنین در بلندمدت، هند می‌تواند به‌طور هم‌زمان به‌عنوان یک شریک راهبردیِ و کلیدی در دو مسیر ترانس قاره‌ای ظاهر شده و نقش خود را به‌عنوان «بازیگر جهانی در عرصه لجستیک» تثبیت نماید.
توسعه کریدور شمال–جنوب اکنون از یک چارچوب صرفاً لجستیکی فراتر رفته و با ادغام عملی آن با مسیر دریای شمالی، نقش این ابرکریدور به‌عنوان سکوی ژئواکونومیک برای تلاش‌های مشترک میان کشورهای دوست به‌وضوح آشکار می‌شود؛ جایی که حمل‌ونقل، هم ابزار و هم عاملی برای افزایش رقابت‌پذیری و هم‌افزایی است. افزون بر این، پیوند میان کریدور شمال–جنوب و مسیر دریای شمالی دامنه‌ای یگانه از فرصت‌ها را برای روسیه و هند می‌گشاید؛ از تنوع‌بخشی به جریان‌های انرژی گرفته تا ایجاد زنجیره‌های صنعتیِ ارزش‌افزا.
Read next content