اصلی‌ترین مسیرهای بریکس: اعداد و نقشه‌ها

پژوهشکده «همگرایی و تجارت بین‌المللی» با همکاری بنیاد «روس‌کانگرس» پژوهشی را با عنوان «پتانسیل تجاری و ارتباطات حمل‌ونقلی متقابل کشورهای بریکس پس از گسترش سال ۲۰۲۴» تهیه کرده است. بدین ترتیب بخش دوم این پژوهش توسط وبگاه «1520اینترنشنال» منتشر می‌شود.

در حال حاضر مجموع حجم گردش کالای کشورهای عضو بریکس برابر با 7 تریلیون تن کیلومتر یا دو سوم از حجم گردش کالای جهانی می‌باشد. به همین دلیل نیز چارچوب حمل‌ونقل بریکس، ضمن کمک به رشد اقتصادی جهان و همچنین توسعه مناطق ترانزیتی، نقشی کلیدی در اقتصاد جهانی ایفا می‌کند.

ترویج همگرایی و تجارت متقابل میان کشورها نیازمند بهبود کیفیت زیرساخت‌های حمل‌ونقل، ایجاد مسیرهای جدید و رفع تمامی موانع لجستیکی است.

زیرساخت‌های حمل‌ونقل اوراسیا که شامل روسیه و کشورهای همسایه آن نیز می‌شوند، به طور سنتی در جهت مسیرهای عرضی توسعه می‌یافته‌اند. لیکن در شرایط کنونی مسیرهای طولی، به‌ویژه کریدور «شمال-جنوب» که با اکثر مسیرهای عرضی حمل‌ونقل اوراسیا در جهت شرق-غرب و به طور خاص با مسیر ترانزیتی اوراسیا که از قزاقستان، روسیه و بلاروس می‌گذرد، متصل می‌گردد، رفته رفته اهمیت بیشتری پیدا می‌کنند.

کریدور «شمال-جنوب»

کریدور «شمال-جنوب» کشورهای اروپای شمالی را بدون استفاده از زیرساخت‌های کانال سوئز، و از طریق روسیه، قفقاز و آسیای مرکزی، به کشورهای جنوب (شبه جزیره عربستان، آفریقا و هند) متصل می‌کند. این کریدور شامل مسیرهای ریلی، جاده‌ای، دریایی و رودخانه‌ای مجموعا به طول 7200 کیلومتر می‌باشد: از بزرگترین بندر شمال روسیه یعنی بندر سن پترزبورگ گرفته تا بزرگترین بندر هند یعنی بندر بمبئی. لازم به ذکر است از طریق کریدور «شمال-جنوب» کالاهایی مانند غلات، زغال‌سنگ و فلزات آهنی حمل و نقل می‌شوند، حجم جریان کالا نیز در همه جهات و با انواع وسایل نقلیه در حال افزایش است.

کریدور «شمال-جنوب» سه شاخه شناخته شده دارد. مقصد تمامی این مسیرها نیز بنادر جنوبی ایران (بندرعباس و چابهار) می‌باشد. سپس محمولات مربوطه از این بنادر به هند، کشورهای حاشیه خلیج فارس یا کشورهای شرق آفریقا ارسال می‌شوند. وجود شاخه‌های مختلف در این کریدور امکان انعطاف‌پذیری بیشتری را برای تجار فراهم می‌آورد، لیکن این مسئله توسعه زیرساخت‌های ضروری را به دلیل «پراکندگی» منابع کند می‌کند.

کریدور «شرق-غرب» و مسیرهای پروژه «یک کمربند، یک راه»

شالوده کریدور بین‌المللی «شرق-غرب» راه‌آهن سراسری سیبری (ترانس‌سیب) است که به شبکه راه‌آهن کره، چین، مغولستان و قزاقستان متصل می‌گردد. همچنین این کریدور موجبات برقراری روابط اقتصادی و حمل‌ونقلی میان کشورهای منطقه آسیا-اقیانوسیه با کشورهای اروپایی را نیز فراهم می‌آورد.

مسیرهای شمالی این کریدور به واسطه گذرگاه‌های مرزی خاور دور که دارای دسترسی مستقیم به چین می‌باشند و همچنین از طریق مغولستان (ناوشکی) از خط آهن ترانس سیبری بهره‌برداری می‌کنند، و از طریق قزاقستان نیز به مسیر ریلی اوراسیا راه می‌یابند.

پروژه «یک کمربند، یک راه» که در سال 2013 میلادی توسط چین طرح شده بود، به دنبال ادغام مسیرهای تجاری زمینی و دریایی به منظور ارسال مقرون‌به‌صرفه‌تر کالاها به کشورهای جنوب شرق آسیا، آفریقا، خاورمیانه و اروپا است. به همین منظور پیشنهاد شده است که دو پروژه ذیل به یکدیگر متصل شوند: پروژه «کمربند اقتصادی جاده ابریشم»، یک کریدور ترانس قاره‌ای که چین را از طریق خشکی به جنوب شرق آسیا، جنوب آسیا، آسیای مرکزی، روسیه و اروپا متصل می‌کند، و پروژه «جاده ابریشم دریایی قرن 21» که مناطق ساحلی چین را به جنوب شرق آسیا، جنوب آسیا، کشورهای جنوب اقیانوس آرام، خاورمیانه، شرق آفریقا و اروپا مرتبط می‌نماید.

این طرح به وسیله توافق‌نامه‌هایی دوجانبه میان چین و کشورهای ترانزیتی اجرا می‌شود. تاکنون بیش از 150 کشور از جمله روسیه، امارات متحده عربی، ایران، مصر، اتیوپی و جمهوری آفریقای جنوبی چنین توافق‌نامه‌هایی را امضا نموده‌اند.

کریدوری از میان دریای سیاه و مدیترانه

این کریدور، مسیری سنتی است که بنادر حوضه آبریز دریاهای سیاه و آزوف را به کشورهای حاشیه دریای مدیترانه (از طریق تنگه بسفر) متصل می‌کند و امکان دسترسی به کشورهای آفریقا و شبه جزیره عربستان (از طریق کانال سوئز) و همچنین کشورهای آمریکای لاتین (از طریق جبل‌الطارق) را فراهم می‌آورد. لیکن ظرفیت این کریدور به ظرفیت عبوری بنادر حوضه آبریز دریاهای سیاه و آزوف محدود می‌شود. در حال حاضر به طور متوسط 186 میلیون تن کالا در سال از طریق این مسیر حمل می‌شود. البته برنامه‌ریزی‌های لازم جهت افزایش این حجم تا 250 میلیون تن در سال در دست انجام است. لازم به ذکر است ظرفیت این کریدور از سوی دیگر با محدودیت ظرفیت عبوری تنگه بسفر، یکی از پرترددترین تنگه‌های دریایی، نیز مواجه است.

مسیرهای بین‌المللی دریایی

خطوط کانتینری اقیانوس پیمای بریکس بنادر برزیل (ریو دو ژانیرو)، آفریقای جنوبی (کیپ تاون)، هند (بمبئی)، چین (هنگ کنگ، شانگهای) و روسیه (وستوچنی، پتروپاولوفسک-کامچاتسکی) را به یکدیگر متصل می‌کنند.

بدین ترتیب مسیرهای اصلی جریان‌های کالا از قرار ذیل است:

·         برزیل – جمهوری آفریقای جنوبی – هند – چین

·         روسیه – مصر – امارات متحده عربی – جمهوری آفریقای جنوبی

·         روسیه – مصر – برزیل.

توسعه مسیرهای فرا اقیانوسی برای برزیل به عنوان بزرگترین صادرکننده کالا در فضای بریکس، از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است. با توجه به موقعیت جغرافیایی و ساختار صادرات فیزیکی این کشور، می‌توان نتیجه گرفت که برای بخش عمده‌ای از تجارت برزیل با کشورهای بلوک (بریکس)، حمل‌ونقل دریایی به دلیل اقتصادی بودن و امکان حمل‌ونقل کالا در حجم‌های بالا، حائز اولویت است.

مسیرهای ترانس آفریقایی

پروژه «شبکه بزرگراه‌های ترانس آفریقایی» شامل پروژه‌های جاده‌ای ترانس قاره‌ای می‌شود که توسط اتحادیه آفریقا، بانک توسعه آفریقا و کمیسیون اقتصادی سازمان ملل متحد برای آفریقا (UNECA) با همکاری جوامع اقتصادی منطقه‌ای تدوین و طراحی شده‌اند. مجموع طول بزرگراه‌های موجود در این شبکه برابر با 56683 کیلومتر می‌باشد.

به پایان رساندن پروژه احداث شبکه ریلی به طول 656 کیلومتر که پایتخت اتیوپی، آدیس آبابا، را به بندر جیبوتی متصل می‌کند، به بهینه‌سازی لجستیک بزرگترین مسیر تجاری این کشور کمک کرده است. لیکن در سایر مسیرها بخش عمده کالاها غالبا از طریق جاده‌های ماشین‌رو حمل می‌شوند که این امر به صورت قابل‌توجهی رقابت‌پذیری لجستیک تجاری اتیوپی را کاهش می‌دهد.

ادامه روند اجرای برنامه‌های توسعه شبکه ریلی می‌تواند وضع موجود را در این کشور تغییر دهد. احیای روابط دیپلماتیک اتیوپی با اریتره نیز ظرفیت بالقوه‌ای را برای عملیات لجستیکی گسترده‌تر از طریق بنادر اریتره، عصب (آساب) و مصوع (ماساوا)، ایجاد می‌نماید. دولت اریتره احتمالا می‌تواند بندر عصب را (به وسیله خط آهن متمه (متما)-ورتا-ولدیا–عصب) از طریق ولدیا (که خط آهن آواش-کومبولچا-مکله از آن می‌گذرد) به سودان متصل کند.