گسترش بریکس و همگرایی در حوزه حمل‌ونقل

ایده بریکس تا اوایل سال ۲۰۲۴ میلادی با درخواست‌هایی رسمی از سوی بیست و سه کشور برای پیوستن به این بلوک مورد حمایت قرار گرفته بود که از میان این کشورها درخواست شش کشور: مصر، اتیوپی، ایران، امارات متحده عربی، عربستان سعودی و آرژانتین، مورد پذیرش قرار گرفت.

بریکسِ گسترش‌یافته طراحی شده است تا به بستری برای تجمیع منافع چندوجهی اقتصادهای مکمل و همچنین ابزاری برای برقراری توازن قدرت با کشورهای غربی تبدیل شود. تصمیم‌گیری در خصوص پیوستن عربستان سعودی به بریکس نیز در بحبوحه تشدید احتمالی تنش‌های ژئوپلیتیکی میان ایالات متحده آمریکا و چین و همچنین نفوذ فزاینده چین در عربستان سعودی در حال انجام است.

سرنوشت عضویت سایر کشورهایی که درخواست داده‌اند، از جمله الجزایر، بنگلادش، بحرین، بلاروس، بولیوی، ونزوئلا، ویتنام، هندوراس، اندونزی، قزاقستان، کوبا، کویت، مراکش، نیجریه، دولت فلسطین، سنگال و تایلند، در بریکس همچنان توسط شورا در دست بررسی است. همچنین در سال ۲۰۲۴ میلادی مالزی، ترکیه و آذربایجان نیز تمایل خود را جهت پیوستن به بریکس اعلام نموده‌اند.

بدین ترتیب، همه اعضای کلیدی آسه‌آن به نزدیک‌شدن به بریکس علاقه نشان داده‌اند. اگر موج فعلیِ گسترش بریکس عمدتا مناطق خاورمیانه و شمال آفریقا را پوشش دهد، احتمالا موج بعدی منطقه جنوب شرق آسیا را نیز در بر خواهد گرفت که کاملا با منافع استراتژیک بریکس، به ویژه در حوزه توسعه کریدورهای حمل‌ونقل بین‌المللی، همخوانی دارد.

قالب اصلی فعالیت این بلوک همچنان به صورت اجلاس سران است. ابعاد ادامه روند گسترش بریکس نیز در اجلاس آتی این اتحادیه که برای ۲۲ تا ۲۴ اکتبر ۲۰۲۴ در کازان برنامه‌ریزی شده است، روشن خواهد شد.

پلتفرم بریکس ضمن ایفای نقش سازمانی «یکپارچه‌کننده» برای بسیاری از توافقات یکپارچه‌کننده منطقه‌ای در جنوب جهانی، می‌تواند در ایجاد ساختاری پایدارتر برای اقتصاد جهانی سهمی منحصر به فرد داشته باشد. از سوی دیگر آزادسازی تجارت نیز یکی از دریچه‌های اصلی برای همکاری‌های آتی اقتصادهای در حال توسعه می‌باشد. لیکن برای رشد متوازن و مستمرِ تجارت متقابل، استفاده از فرصت‌های ارائه شده به واسطه فرمت بین قاره‌ای منحصر به فرد بریکس و به ویژه تحقق بخشیدن به پتانسیل‌های حمل‌ونقلی آن بسیار ضروری است.

لازم به ذکر است پیوستن ایران به بریکس نیز نقشی تعیین‌کننده در توسعه کریدورهای حمل‌ونقل ترانس قاره‌ای دارد، چرا که موقعیت جغرافیایی این کشور امکان اتصال کریدورهای عرضی و طولی را به یکدیگر فراهم می‌آورد. ایران به عنوان سرزمینی که دریای خزر، خلیج فارس و اقیانوس هند را به یکدیگر مرتبط می‌کند، نقطه تلاقی مهم‌ترین جریان‌های کالاها، از جمله کریدور «شمال-جنوب» می‌باشد.

اتصال این مسیرها به یکدیگر می‌تواند جریان کالای چین را با جریان کالای بالقوه هند ترکیب کرده، سرمایه‌گذاری‌های بیشتری را به خود جذب نماید و به برقراری ارتباطات بین منطقه‌ای نیز کمک کند.

زیرساخت‌های حمل‌ونقلی ایران و به‌ویژه زیرساخت‌های بندری و ریلی این کشور، برای تحقق پتانسیل‌های ترانزیتی آن اهمیتی حیاتی دارند.

توسعه خطوط ریلی در فضای بریکس، مهم‌ترین عنصر جهت تحقق پتانسیل‌های حمل‌ونقلی این اتحادیه می‌باشد. مجموع گردش کالای ریلی کشورهای عضو بریکس تقریبا برابر با 64 درصد از گردش کالای ریلی جهان است. در حال حاضر طول شبکه ریلی کشورهای عضو بریکس بیش از 382 هزار کیلومتر می‌باشد که 213 هزار کیلومتر از این خطوط را خطوط برقی تشکیل می‌دهند.

مجموع حجم کالاهای حمل‌شده از طریق این شبکه ریلی حدود 8/4 میلیارد تن در سال است. مسیرهای ترانزیتی به منظور حفظ تمایل کشورها به استفاده از آنها به صورت بلند مدت، باید به حل مشکلات داخلی مربوط به زیرساخت‌های حمل‌ونقل و لجستیک، کانتینری‌سازی حمل‌ونقل کالا، مدیریت و همچنین برقراری روابط بین منطقه‌ای کمک نمایند.

یکی دیگر از عناصر مهم همگرایی در حوزه حمل‌ونقل، همکاری اپراتورهای چندوجهی کشورهای بریکس جهت افزایش مجموع ظرفیت‌های دارایی‌ها، توسعه موسسات مستقل بیمه حوادث شرکت‌های حمل‌ونقل و همچنین ارائه خدمات ضروری برای امر حمل‌ونقل از جمله تسویه‌حساب‌های مالی، می‌باشد.

همچنین ضروری است تا فرصت‌های افزایش بهره‌وری از تجارت بین‌المللی، از طریق راه‌حل‌های حقوقی و تکنولوژیکی پیشرفته در حوزه مدیریت جریان کالا مورد بررسی قرار گیرند. در همین خصوص بسیار مهم است که رویکردی نظام‌مند و هماهنگ در سطح دولت‌های کشورهای عضو بریکس شکل بگیرد و همکاری ذی‌نفعان اصلی تجارت خارجی، یعنی شرکت‌های حمل‌ونقل و تولیدکنندگان ملی، به صورت حداکثری تقویت شود.

روسیه به عنوان حلقه‌ای ارتباطی در مهم‌ترین کریدورهای حمل‌ونقل بین‌المللی: «شرق-غرب» و «شمال-جنوب»، و همچنین در جایگاه ریاست بریکس در سال ۲۰۲۴ میلادی، نقش رهبری توسعه نظام حمل‌ونقل در فضای این اتحاد را نیز بر عهده گرفته است.

در اجلاس سران بریکس در آگوست 2023 میلادی ولادیمیر پوتین رئیس جمهور روسیه طرح ایجاد کمیسیون حمل‌ونقل را به منظور هماهنگ‌سازی اقدامات کشورهای بریکس برای توسعه لجستیک داخلی این اتحادیه و بهبود ارتباطات حمل‌ونقلی میان کشورهای عضو بریکس مطرح کرد. بدین ترتیب تصمیم تشکیل واحد حمل‌ونقل و لجستیک اتخاذ شد.

در ژوئن ۲۰۲۴ نیز اولین نشست وزیران حمل‌ونقل کشورهای عضو بریکس برگزار شد. در پایان این نشست، شرکت‌کنندگان بیانیه‌ای را تصویب کردند که اولویت‌های کلیدی همکاری را تعیین نموده است: ارتباطات حمل‌ونقلی و زنجیره‌های تامین، نوآوری و دیجیتالی‌سازی، تحرک شهری و محیط زیست.

همچنین توافق شده است تا یک پلتفرم لجستیکی دائمی در قالب کمیسیون لجستیک بریکس، متشکل از نمایندگان کسب‌وکارهای فعال در حوزه حمل‌ونقل و لجستیک، از سال ۲۰۲۵ میلادی فعالیت خود را آغاز نماید. دفتر مرکزی این کمیسیون در دبی قرار خواهد داشت.

بر اساس نتایج کار این گروه می‌توان به موارد ذیل به عنوان حوزه‌های اصلی فعالیت در سال 2024 میلادی اشاره نمود:

·         حفاظت از زیرساخت‌های حمل‌ونقل در برابر شرایط اضطراری ناشی از بلایای طبیعی: هماهنگی اقدامات مربوط به بازسازی و احیا در پاسخ به عوامل طبیعی منفی چون تغییرات اقلیمی. تدابیر مربوط به مدیریت بلایای طبیعی که توسط ایمو (سازمان بین‌المللی دریانوردی) پیشنهاد شده‌اند، می‌توانند به عنوان معیار عمل کلی مورد استفاده قرار گیرند.

·         توسعه مسیرهای حمل‌ونقل و لجستیکی که کشورهای بریکس را به هم متصل می‌کنند.

·         تدوین دفترچه راهنما برای مسیرهای حمل‌ونقل بریکس.

·         پرتال حمل‌ونقل بریکس: بستر ارتباط الکترونیکی در قالب یک منبع اینترنتی به منظور تبادل اطلاعات در خصوص نوآوری‌ها و روال مطلوب که در حوزه حمل‌ونقل و لجستیک کشورهای بریکس قابل استفاده می‌باشند.

·         جایزه BRICS Solutions Awards: شناسایی پروژه‌های تکنولوژیکی نوآورانه کشورهای عضو بریکس.

·         آکادمی حمل‌ونقل بریکس: توسعه پتانسیل‌های انسانی در حوزه حمل‌ونقل و لجستیک، برگزاری رویدادهای آموزشی و پرورشی و همچنین کارگاه‌های آموزشی با کارشناسان و موسسات حوزه حمل‌ونقل.

·         توسعه پایدار: بحث و بررسی پیرامون آن دسته از اقدامات مربوط به حوزه حمل‌ونقل که به دستیابی به «اهداف» توسعه پایدار سازمان ملل متحد کمک می‌کنند، و همچنین تدوین موضعی واحد برای کشورهای عضو بریکس در خصوص کاهش سهم حمل‌ونقل در انتشار جهانی هیدروکربن‌ها.

نتیجه‌گیری

یکپارچه‌سازی پتانسیل‌های صنعتی و تجاری کشورهای بریکس، شرایط لازم را جهت سازماندهی حمل‌ونقل پربازده کالا با حداقل هزینه تمام شده فراهم می‌آورد. فضای بریکس بزرگ‌ترین تامین‌کنندگان و مصرف‌کنندگان منابع اساسی جهان و همچنین پرجمعیت‌ترین کشورها و بازارهای مصرف رو به رشد را در خود جای داده است.

از میان همه کشورهای عضو این بلوک، بیشترین تمرکز تجارت خارجی بر بازارهای بریکس را روسیه از خود نشان داده است. نقش و جایگاه روسیه در نظام آتی روابط تجاری بریکس و همچنین منافع اقتصادی چنین جایگاهی تا حد زیادی تحت تاثیر چارچوب حمل‌ونقلِ در حال شکل‌گیری، قرار دارد.

موقعیت جغرافیایی روسیه این امکان را برای این کشور فراهم می‌آورد تا از جنبه سرزمینی به عنوان ابزاری مکمل برای ادغام در اقتصاد بین‌المللی استفاده نماید. همچنین مشارکت فعال روسیه در توسعه چارچوب حمل‌ونقل اوراسیا و کریدورهای حمل‌ونقل بین‌المللی بریکس، امکان لحاظ منافع ملی این کشور را در معماری حمل‌ونقلی که در حال شکل‌گیری می‌باشد، فراهم می‌آورد.

نقش فزاینده کریدور «شمال-جنوب» که جایگزین زمینی کانال سوئز است، نه تنها به تحریم‌های اعمال شده علیه روسیه، بلکه به انتقال مراکز فعالیت‌های اقتصادی به چین، کشورهای جنوب شرق آسیا و حاشیه خلیج فارس نیز منوط شده است. توسعه ارتباطات حمل‌ونقلی میان کشورهای بریکس، هم به اهداف مربوط به تقویت تجارت در داخل بلوک کمک می‌نماید و هم به طور کل به هدف‌گذاری‌های مربوط به تقویت تجارت بین‌المللی. همچنین بهبود لجستیک، امکان تقویت یا ایجاد زنجیره‌های حمل‌ونقل پایدار را میان کشورها فراهم خواهد آورد.